Ι.1. Θεραπευτική Καλλιέργεια

Ο Οργανισμός για την Ανάπτυξη της Περμακουλτούρας (ADP) είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ξεκίνησε τη δράση του στην πόλη Τακορόντε (στην Τενερίφη, Ισπανία) το 2001. Είναι συνεργάτης των Kοινωνικών Yποθέσεων της Kυβέρνησης των Καναρίων Νήσων από το 2002. Ανακηρύχτηκε Οργανισμός Κοινής Ωφελείας σε κρατικό επίπεδο τον Μάρτιο 2011, Καλή Πρακτική από το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για τους Ανθρώπινους Οικισμούς (UN – HABITAT) το 2012 και οντότητα δημοσίου συμφέροντος από τις Κανάριες Νήσους τον Ιανουάριο 2018. Οι κυριότεροι στόχοι του προγράμματος εκτείνονται στις αρχές της Περμακουλτούρας, στην κοινωνική ένταξη και απασχολησιμότητα των ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες, στη βιοποικιλότητα των φυτών και των ζώων και στη συμμετοχή στον κοινωνικό εθελοντισμό. Στη διάρκεια 11 ετών, εντάχθηκε  στο Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης (CEE-FEMP) (2002-2013) με τη ζεστασιά του νησιωτικού σχεδίου ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης (PIRP) για άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές του υγειονομικού τμήματος των Καναρίων Νήσων.

Η φάρμα El Mato Tinto (FEMT) – έδρα του οργανισμού- ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1996 με ένα μάθημα Περμακουλτούρας που οργανώθηκε στο νησί. Το μάθημα αποτέλεσε το σύνολο των εργαλείων που διοχέτευσε τους προβληματισμούς σχετικά με την κινητήρια δύναμη που βρίσκεται πίσω από το πρόγραμμα. Στην πραγματικότητα ο υπεύθυνος του προγράμματος, έχοντας ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο προς αναζήτηση ενός προγράμματος ζωής που να συμβαδίζει με τη φύση, βρήκε τη λύση σε μια νοοτροπία περμακουλτούρας ακόμη και αν δεν το είχε συνειδητοποιήσει καν ο ίδιος πριν από το μάθημα αυτό. Είκοσι τρία χρόνια μετά,  το κέντρο αποτελεί ένα ανοιχτό κέντρο μάθησης που βασίζεται στη μέθοδο πειραματισμών και σφαλμάτων. Το Εκπαιδευτικό Εγχειρίδιο PERMIND αποτέλεσε μία εξαιρετική ευκαιρία προκειμένου να τυποποιηθεί αυτή η εμπειρία και να συνεχίσει να εξελίσσεται μαζί με τους εταίρους του προγράμματος, σύμφωνα με τον στόχο του ADP για τη διάδοση των αρχών της Περμακουλτούρας.

Η ιδέα δημιουργίας του ADP προέκυψε στο τέλος του μαθήματος, τότε που απέκτησαν στη διάθεση τους ένα εκτάριο γης∙ τη φάρμα  ElMatoTinto (Εικόνες Ι.1).

Table of Content

Εικόνες Ι.1. Εικόνες από τη Φάρμα  El Mato Tinto στην αρχική της μορφή (1996-1997)

Ένα αγρόκτημα 10.000 τετραγωνικών μέτρων που έχει σχεδιαστεί με τις αρχές Περμακουλτούρας από το 1996 και έχει μετατραπεί σε νευραλγικό κέντρο μιας πρακτικής που βασίζεται στις λειτουργίες της φύσης. Έπειτα από συνεχή παρατήρηση και περισυλλογή, το περιβάλλον γίνεται βιώσιμο και τα οφέλη του επενδύονται εκ νέου στην κοινότητα ως ένας δρόμος προς την ανάκτηση της χαμένης συμβιωτικής σχέσης μεταξύ της πόλης και της εξοχής, όπως περιγράφεται στις αριστοτελικές αρχές της ισορροπίας ,σύνορο και οίκος.

Μία εμπειρία που δεν περιορίζεται απλά στα 10.000 τετραγωνικά μέτρα του νευραλγικού αυτού κέντρου ∙ η επιρροή του τα ξεπερνά χάρη στο δίκτυο που δημιουργήθηκε τα τελευταία 23 χρόνια. Αυτό το δίκτυο αποτελείται από: το νησιωτικό συμβούλιο ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και κοινοτικής δράσης (CIRPAC) ενώσεις οικογενειών και ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες, από εταιρείες και γείτονες της περιοχής των οποίων τα απόβλητα μετατρέπουμε σε πόρους, από εθελοντές που συνεργάζονται με αντάλλαγμα την κατάρτιση, από τη δημόσια διαχείριση σε ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό, νησιωτικό και τοπικό επίπεδο, από εκπαιδευτικά ιδρύματα, από οικογένειες που αγοράζουν βιολογικά προϊόντα από τη φάρμα κάθε εβδομάδα. Όλοι αυτοί επομένως συνδέουν τον τομέα γεωργικών προϊόντων διατροφής με την τοπική οικονομική ανάπτυξη και μυούν τους πολίτες στην φιλοσοφία του προγράμματος. Ένα δίκτυο το οποίο θα μπορέσουμε να περιγράψουμε στις δραστηριότητες περμακουλτούρας που αναλύονται στις παρακάτω διδακτικές ενότητες αυτού του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου.

Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε βάσει ενός προηγούμενου σχεδίου περμακουλτούρας που περιλάμβανε εργαστήρια, αλλά και ζώα που εξυπηρετούσαν θεραπευτικούς σκοπούς, βρώσιμους κήπους και δασόκηπους, βιοκατασκευές, ανανεώσιμη ενέργεια, διαχείριση σπόρων, δημιουργία φυσικού βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων, δίκτυα τοπικών βιολογικών πόρων… Με αυτόν τον τρόπο, δεν χτίζεται απλά μια στενή σχέση κατά τη θεραπεία, αλλά παράλληλα επιτυγχάνεται και μια πιο υγιεινή διατροφή μέσα από την καλλιέργεια του εδάφους και του νερού. Είκοσι τρία χρόνια κατάρτισης με βάση τη μέθοδο πειραματισμών και σφαλμάτων. Από την πρώτη κιόλας στιγμή, το βασικό πρόγραμμα θεραπείας ήταν η κατασκευή του ίδιου του κέντρου (Εικόνες Ι.2).

Εικόνες Ι.8 – Εικόνες θεραπείας με βρώσιμα προϊόντα

Ι.2. Η εμπειρία του Κέντρου Ειδικής Απασχόλησης (Φάρμα Περμακουλτούρας El MatoTinto, 2002-2013)

Το Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης (CEE-FEMP) ιδρύθηκε το 2002. Η πίστη που διέκρινε τον δημιουργό του, η διαθεσιμότητα του αγροκτήματος που καλλιεργήθηκε σύμφωνα με τις αρχές της Περμακουλτούρας για 6 χρόνια και η τόλμη του δημιουργού του να ξεκινήσει ένα τέτοιο πρόγραμμα ως τρόπο ζωής, ήταν το κλειδί για την υπέρβαση των αρχικών εμποδίων μιας οικογένειας και μιας κοινότητας που δεν πείθονταν από ένα πρόγραμμα που είχαν παρεξηγήσει. Επιπλέον το 1996, τα πρώτα άτομα της ομάδας του ADP έδειχναν απροθυμία να συμπεριλάβουν ένα κοινωνικά επιδοτούμενο πρόγραμμα που εντάσσει την Περμακουλτούρα ως μορφή θεραπείας. Αυτά τα  προβλήματα ωστόσο λειτούργησαν ως ευκαιρίες για τον δημιουργό του, ειδικά η δύναμη που γεννήθηκε από το κοινωνικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει ανθρώπους που αντιμετωπίζουν μία διπλή απόρριψη: την απόρριψη εξαιτίας της ασθένειας τους και  την κοινωνική απόρριψη.

Αυτή η αποφασιστικότητα έκανε τον υποστηρικτή του έργου να αναζητήσει πόρους ψυχικής υγείας και να παραβρεθεί στο Νησιωτικό Συμβούλιο Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης και Κοινοτικής Δράσης (CIRPAC στα ισπανικά),έναν θεσμό που δημιουργήθηκε από την κυβέρνηση των Κανάριων Νήσων και υπάγεται στο Συμβούλιο Υγείας για τις κοινοτικές υπηρεσίες και την ψυχιατρική αποκατάσταση.

Σ’ ένα πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από έλλειψη πόρων ψυχικής υγείας, ο διευθυντής του PIRP (CIRPAC) ενθάρρυνε τον υποστηρικτή του έργου να δημιουργήσει ένα Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης που θα επωφελείται από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα Equal Canarias Avanza 118, το οποίο προάγει την επιχειρηματικότητα με σκοπό την αντιμετώπιση της αναπηρίας (Εικόνες Ι.3). Το Κέντρο CEE-FEMP δημιουργήθηκε βάσει ενός προηγούμενου επιτυχημένου επαγγελματικού υπόβαθρου του υποστηρικτή του έργου − ο οποίος άφησε πίσω μια εταιρεία γι αυτή την πρωτοβουλία – με πόρους δημόσιας υγείας για την ψυχική υγεία του Νησιωτικού Συμβουλίου της Τενερίφης  και επιδοτήσεις από την Υπηρεσία Απασχόλησης των Κανάριων Νήσων από το 50% του επίσημου κατώτατου μισθού για εργαζόμενους που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες και από τις εισφορές πλήρους κοινωνικής ασφάλισης από την Υπηρεσία Κοινωνικής Ασφάλισης.

Εικόνες Ι.3- Εικόνες από το προσωπικό του Κέντρου Santa Cruz της Τενερίφης ( 2002- αριστερά) μαζί με μέλη του CEE-FEMP (2008- δεξιά) σε διαφορετικά στάδια εξέλιξης της φάρμας El Mato Tinto

‘Όταν ο υποστηρικτής του έργου έμαθε για τα προβλήματα ψυχικής υγείας των εργαζόμενων του CEE-FEMP, το κέντρο μετατράπηκε σε μια ευκαιρία κοινής εκπαίδευσης του υποστηρικτή και των ωφελούμενών του. Στον δημιουργό του πρόσφερε περισσότερες δυνατότητες για την αντιμετώπιση προκλήσεων και στους ωφελούμενούς του υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Το CEE-FEMP υιοθέτησε ως μέθοδο τις αρχές του σχεδιασμού περμακουλτούρας. Τα φυσικά, προσωπικά και θεσμικά πρότυπα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο σ’ αυτή τη μεθοδολογία, καθώς δημιουργούν μια υποδομή ικανή να εκπαιδεύσει και να εντάξει κάθε κοινωνικά στιγματισμένη ομάδα.

Η βιωσιμότητα του προγράμματος είναι συνυφασμένη με την δέσμευση του ορισμού της Περμακουλτούρας ως τρόπου ζωής, ως ενός σχεδίου συνεργασίας και θεραπείας. Αναφερόμαστε σε μια κοινωνική εταιρεία της οποίας το προσωπικό αποτελείται σε ποσοστό τουλάχιστον 70% από ανθρώπους με προβλήματα ψυχικής υγείας. Αυτή η δέσμευση αποκαλύπτει την κοινωνική της διάσταση (Εικόνα Ι.4).

Εικόνα Ι.4 – Εικόνα από κάποια μέλη της οικογένειας του κέντρου περμακουλτούρας CEE-FEMP σε θεραπευτική δραστηριότητα με άλογα

Η γενικότερη αντίληψη περί Περμακουλτούρας πραγματεύεται πολιτιστικές και περιβαλλοντικές απόψεις. Πρόκειται για ένα ολιστικό σύστημα που αποσκοπεί στη βιώσιμη διαχείριση πόρων με στόχο το αμοιβαίο όφελος και για τον άνθρωπο και για τη φύση. Όλο αυτό βασίζεται στις αρχές φροντίδας της γης , των ανθρώπων που ζουν σ’ αυτήν και μοιράζονται τους πόρους της. Το πρόγραμμα «Φροντίδα των ανθρώπων» εντάσσει την πρωτοβουλία σε θεσμικό πλαίσιο, συγκεκριμένα σε αυτό του CIRPAC – ενός θεσμού που διαθέτει τον χάρτη διαθέσιμων πόρων ψυχικής υγείας στις Κανάριες Νήσους και συνεπώς τις κοινωνικές πολιτικές και άλλες χρήσιμες διαδικασίες για την εφαρμογή και τη λειτουργία τους στο νομοθετικό πλαίσιο.
Το ζήτημα της δυνατότητας μεταβίβασης του CEE-FEMP μπορεί να αναλυθεί σε δύο επίπεδα: στην Περμακουλτούρα ως τρόπο ζωής και στην Περμακουλτούρα ως θεραπεία. Αυτά τα δύο επίπεδα προφανώς συνδέονται μεταξύ τους. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις δυνατότητας μεταβίβασης του πρώτου επιπέδου που επιτυγχάνονται μέσω διαφόρων μαθημάτων στη φάρμα El Mato Tinto. Αυτά τα έχουμε αναφέρει και στην εισαγωγή του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου PERMIND, αναφέροντας ότι η εμπειρία αυτή διαδίδεται και εφαρμόζεται από τους μαθητές εντός προσωπικών και θεσμικών πλαισίων.
Όσον αφορά το δεύτερο επίπεδο, το 2011 έγινε μία πρώτη άσκηση αναπαραγωγής γνώσης διάρκειας ενός έτους, με την παρουσία ενός κέντρου απασχόλησης της Εταιρείας Ψυχικής Υγείας (AFES) στη φάρμα El Mato Tinto, στο πλαίσιο μιας συμφωνίας με τον ADP. Αυτή η άσκηση προέκυψε από ένα μάθημα επαγγελματικής ένταξης για άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες, που οργανώθηκε από την εταιρεία AFES στη φάρμα έναν χρόνο πριν. Στο μάθημα αυτό εφαρμόστηκαν οι αρχές της Περμακουλτούρας ακριβώς όπως εφαρμόζονται στη φάρμα. Τα αρμόδια άτομα της εταιρείας AFES διαμόρφωσαν τη συμφωνία αφού είχαν παρατηρήσει τις θετικές επιδράσεις της περμακουλτούρας στη διαδικασία αποκατάστασης των ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχικές ασθένειες και που εργάζονται στο Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης. Στην πραγματικότητα, όταν ολοκληρώθηκε το μάθημα ένταξης, κάποιοι από τους μαθητές του μαθήματος έκαναν πρακτική άσκηση στο CEE-FEMP και έγιναν μέλη του προσωπικού του. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου (Οκτώβριος 2011- Οκτώβριος 2012) υπήρξαν διάφορες στιγμές όπου εργαζόμενοι του CEE-FEMP και μαθητές του Κέντρου Απασχόλησης συνεργάστηκαν και υποστήριξαν ο ένας τον άλλον ( Εικόνα Ι.5).
Αργότερα, το 2014, υπήρξε άλλη μία εμπειρία μεταβιβασιμότητας σε συνεργασία με το Νησιωτικό Ινστιτούτο Κοινωνικής και Κοινωνικο – υγειονοµικής Περίθαλψης της Τενερίφης (IASS στα ισπανικά) που περιλάμβανε το πρόγραμμα LASOS, το οποίο θα αναλύσουμε παρακάτω σε αυτή την ενότητα.

Εικόνα Ι.5 -Συνεργασία των εργαζομένων του κέντρου CEE και των μαθητών του Κέντρου Απασχόλησης, ενώ παρακολουθούν το ντοκιμαντέρ του CEE-FEMP για το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών- HABITAT

Τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας προέρχονταν από μονάδες ψυχικής υγείας, κέντρα ημέρας, οικισμούς, εποπτευόμενα διαμερίσματα, απευθείας από οικογένειες και υπηρεσίες κοινωνικών υποθέσεων των συμβουλίων διαφόρων δήμων του νησιού. Αυτά τα άτομα εντάχθηκαν στο κέντρο CEE-FEMP και στον οργανισμό ADP. Όπως αναφέραμε παραπάνω, έγιναν επίσης πολλές συμφωνίες με κέντρα απασχόλησης όπως το Εργασιακό Κέντρο Naranjos de Luz του Tacoronte και το προαναφερθέν, που συνεργάζονται με κοινωνικές ομάδες οι οποίες διεξάγουν δραστηριότητες περμακουλτούρας στο κέντρο. Επίσης υπήρξε συνεργασία σε μια ομάδα εθελοντών από τα νησιά και το εξωτερικό και με ανθρώπους που διεξάγουν την πρακτική τους άσκηση, οι οποίοι έγιναν μέλη της διαδικασίας αμοιβαίας ένταξης κάθε κοινωνικής ομάδας στο πρόγραμμα.
Οι στόχοι που τέθηκαν με τη χρήση αυτής της μορφής θεραπείας περιλαμβάνουν την κατάρτιση και την ένταξη ατόμων με ψυχικές ασθένειες, αξιοποιώντας την επαφή με τη φύση και τη φιλοσοφία της Περμακουλτούρας με σκοπό την παροχή επαρκών εργαλείων ώστε να μπορούν να ενταχθούν και εκείνοι αργότερα στην αγορά εργασίας.
Το αποτέλεσμα αυτής της θεραπείας είναι μια βασική αλλά ολοκληρωμένη κατάρτιση, καθώς καλύπτει ποικίλους εργασιακούς τομείς, γεγονός που συνεπάγεται περισσότερες εργασιακές ευκαιρίες. Χάρη στους πόρους ψυχικής υγείας, στην επιλογή ανάμεσα σε πολλά προεργασιακά εργαστήρια, τα οποία αναπτύσσουν δεξιότητες στους τομείς της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της ξυλουργικής, των κατασκευών και της ανακύκλωσης, είναι ευκολότερο για τους μαθητές να συμμετέχουν σε ό, τι ταιριάζει καλύτερα στο προφίλ τους (Εικόνες Ι.6).

Εικόνες Ι.6- Εικόνες από την «Κατασκευή του Θεραπευτικού Κέντρου CEE-FEMP»

Οι στόχοι που επιτυγχάνονται στο κέντρο CEE-FEMP αντανακλώνται άμεσα στους ωφελούμενούς του:

• Βελτίωση των κοινωνικών και επαγγελματικών επιδόσεων καθώς αναπτύσσουν κοινωνικές δεξιότητες που επιτρέπουν την ομαλή επικοινωνία με τους συναδέλφους.
• Μάθηση και διατήρηση βασικών εργασιακών συνηθειών (συνέπεια, τήρηση του καθιερωμένου ωραρίου εργασίας, σεβασμός στους κανόνες − τυπικούς και άτυπους, που πιθανόν να έχουν κάποια επίδραση στην συνύπαρξη και τη λειτουργία στο εργασιακό περιβάλλον, μεγαλύτερη επιμονή στις δραστηριότητες).
• Ενίσχυση του ομαδικού πνεύματος, του θάρρους να ζητήσει κανείς βοήθεια και του να συνεργάζεται με τους συναδέλφους του.
• Βελτίωση των βασικών γνωστικών δεξιοτήτων όπως της προσοχής, της συγκέντρωσης, της κατανόησης και του τρόπου με τον οποίο ακολουθούνται οι οδηγίες.
• Βελτίωση στη διεξαγωγή καθημερινών εργασιών (καλύτερη προσωπική φροντίδα, χρήση μεταφορικών μέσων, φροντίδα του περιβάλλοντος …).
• Βελτίωση των μελλοντικών προσδοκιών για τους μαθητές αλλά και για τις οικογένειες τους.
Μεταξύ των κατάλληλων διεργασιών που χρειάζονται για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας του προγράμματος υπάρχει και η οικονομική διάσταση∙ η πρωτοβουλία του CEE-FEMP πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Προγράμματος Equal Canarias Avanza 118 και της Υπηρεσίας Απασχόλησης των Κανάριων Νήσων. Συγκεκριμένα προέκυψε στις αρχές του 2002, όταν η αναλογία ήταν 81% από εξωτερικούς πόρους (επιδοτήσεις) και 19% από εσωτερικούς πόρους (πωλήσεις από τη γεωργική παραγωγή). Μέχρι το 2010 η κατάσταση αντιστράφηκε: το 32% των κερδών προερχόταν από εξωτερικούς πόρους και το 68% από ιδίους πόρους. Με την οικονομική κρίση του 2007, η αναλογία επηρεάστηκε αρνητικά εξαιτίας των παρατεταμένων καθυστερήσεων των επιδοτήσεων του 50% των μισθών που έπρεπε να παρέχει η Υπηρεσία Απασχόλησης των Κανάριων Νήσων. Οι καθυστερήσεις έγιναν από το CEE-FEMP, το οποίο έθεσε σε κίνδυνο τους στόχους του ADP. Η αποτίμηση της κατάστασης έγινε από τον ADP και ελήφθη η απόφαση να κλείσει το CEE-FEMP, χωρίς ωστόσο να χαθεί η θεραπευτική διάσταση της Περμακουλτούρας. Από το 2013 ο ADP αφιερώθηκε σε πλαίσια κατάρτισης όπως περιγράψαμε στην εισαγωγή. Ο οργανισμός είχε και εξακολουθεί να έχει τις ίδιες θεραπευτικές αρχές, όμοιες με αυτές του CEE-FEMP.

1.3 Δείκτες που ενισχύουν τον ρόλο της Περμακουλτούρας ως θεραπευτικής εμπειρίας

Ως επιβεβαίωση του ρόλου της Περμακουλτούρας ως θεραπευτικής εμπειρίας, καταγράφουμε τις εντυπώσεις διαφόρων ατόμων που συμμετείχαν στο Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης Finca El Mato Permacultura ή που ήταν μαθητές και εθελοντές στην άσκηση του ADP (Εικόνες Ι.7).

Εικόνες Ι.7 –Εικόνες εργαζόμενων του CEE-FEMP και εταίρων του ADP

Αυτή η άσκηση προκαλεί το ρόλο των αναφορών των ομάδων εστίασης που έγιναν στην αξιολόγηση των πιλοτικών σχεδίων PERMIND που υλοποιήθηκαν σύμφωνα με το παρόν Εκπαιδευτικό Εγχειρίδιο.
Σχόλια του υπεύθυνου της CEE Φάρμας El Mato Περμακουλτούρα:
Ο Javier, ο υποστηρικτής και διαχειριστής του CEE-FEMP: …Σε αυτή την κοινωνική εταιρεία έχουμε βιώσει μια ιδιαίτερη επιτυχία. Σε προσωπικό επίπεδο, είχε βαθιά ουσία για μένα, καθώς θυμάμαι πως μου ήταν σαφές ότι ήθελα να δουλέψω στην κοινωνική πλευρά του προγράμματος περμακουλτούρας ως βασικός συντελεστής και ακριβώς εκείνη τη χρονική στιγμή κάποιος μου είπε πως η κοινωνική ομάδα των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας ήταν η μόνη με τη λιγότερη βοήθεια και τους λιγότερους πόρους, καθώς υπήρχε μεγάλη προκατάληψη και ελάχιστη ενημέρωση σχετικά με το ζήτημα. Χωρίς καμιά δεύτερη σκέψη αποφάσισα να βοηθήσω αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους, που με βοήθησαν κι εκείνοι με τη σειρά τους.
Σχόλια των εργαζομένων του κέντρου CEE-FEMP και των συγγενών τους:
Adán, εργαζόμενος του CEE-FEMP: …Εδώ βοηθάμε ο ένας τον άλλον, μοιραζόμαστε τις δουλειές, πάντα βοηθάμε ο ένας τον άλλον, υπάρχει υποστήριξη στα πάντα… Μερικές φορές συναντιόμαστε και μετά τη δουλειά για να παίξουμε ποδόσφαιρο, να πάμε στην παραλία, να κάνουμε παρέα και να μάθουμε περισσότερα ο ένας για τον άλλον… καθώς δεν ήξερα πολλούς ανθρώπους… επίσης μπορούσα να έχω συμβόλαιο και μου έδωσαν ένα συμβόλαιο εργασίας.
José, εργαζόμενος του CEE-FEMP:… Λοιπόν, είμαι εδώ τους τελευταίους δύο μήνες και οι συνάδελφοι μου είναι καλοί… Ειδικά Ο Javi και η Dácil, που για να είμαι ειλικρινής αυτοί μου έδωσαν την ευκαιρία να εργαστώ εδώ. Είναι η πρώτη φορά στη ζωή μου που ασχολούμαι με φρούτα, ζώα, παρόλα αυτά κάνω καλά τη δουλειά μου και αυτό τους αρέσει, οπότε θα μου άρεσε να μείνω περισσότερο εδώ.
Ale, εργαζόμενος του CEE-FEMP:… Αυτή η εμπειρία είναι υπέροχη, μπορώ να πω ότι εργάζομαι τα τελευταία πεντέμισι χρόνια εδώ! Δεν θα το άλλαζα με τίποτα στον κόσμο, για καμία άλλη δουλειά, για οτιδήποτε άλλο.. Περνάμε πραγματικά ωραία εδώ, η αλήθεια είναι πως… πράγματα όπως αυτό το καινοτόμο πρόγραμμα εδώ στα Κανάρια Νησιά , πιστεύω πως είναι το μόνο Κέντρο Ειδικής Απασχόλησης όπου δουλεύουμε όλοι μαζί σαν μια ομάδα ανθρώπων που έχουν κίνητρο τη χρήση της περμακουλτούρας.
Jorge, εργαζόμενος του CEE-FEMP… Είμαι εδώ σχεδόν ένα χρόνο… Έχω συνηθίσει σιγά σιγά τον λαχανόκηπο και είναι κάτι πραγματικά όμορφο. Εδώ κανένας δε σε πιέζει χρονικά, μαθαίνεις πολλά, ο Dácil και ο Javier μας εξηγούν συνεχώς πράγματα… και εμείς μαθαίνουμε σιγά σιγά. Για μένα η φάρμα είναι πραγματικά πολύ όμορφη… και αν το θέλει ο Θεός θα γεράσω εδώ… Έχω δεθεί με τα φυτά καθώς είναι πια ο τρόπος ζωής μας… Τα σπέρνουμε, μεγαλώνουν, έπειτα παίρνουμε τη σοδειά και την πουλάμε…
Dácil, επόπτης του CEE-FEMP: …Όταν γίνονται συγκεντρώσεις… στα ζώα …βλέπεις πως [οι εργαζόμενοι] είναι πιο χαλαροί, συχνά χαμογελούν, αστειεύονται και μεταξύ τους αλλά ειδικά με τα ζώα. Μπορείς να πεις πως είναι πραγματικά πιο χαλαροί… χάνουν την αίσθηση του χρόνου… και συνεχώς τα αγκαλιάζουν, μέχρι που τους μιλάνε… και αυτό φαίνεται να τους βοηθάει πραγματικά πολύ.
Η μητέρα του Jorge: …Είμαι πολύ ευχαριστημένη που είναι εδώ γιατί τουλάχιστον αποσπάται και δεν σκέφτεται… Βλέπω πως τα πάει υπέροχα, πραγματικά πολύ καλά… γιατί αυτοί οι άνθρωποι έχουν τουλάχιστον κάποιον να τους βοηθά να βγαίνουν έξω και να μη μένουν μέσα στο σπίτι όλη μέρα.
Η αδερφή του Jorge : …Υπέροχη εμπειρία… να τον βλέπεις να κοινωνικοποιείται με περισσότερους ανθρώπους. Το να είναι σε αυτό το περιβάλλον του έχει δώσει την ευχαρίστηση να μιλάει σε ανθρώπους και να έχει μια κοινωνική ζωή ακριβώς όπως ένας φυσιολογικός άνθρωπος.
Σχόλια των μαθητών και συνεργατών του ADP:
Daniel, μαθητής του ADP:…Φροντίζω τα ζώα, σπέρνω φυτά, ασχολούμαι με τη συντήρηση τους, μαζεύω τα ζιζάνια από τις κοίτες [στον κήπο], φτιάχνω κοίτες, φυτεύω στο θερμοκήπιο, λίγο απ’ όλα. Δεν είχα εργαστεί ποτέ πριν ως αγρότης και για μένα το να καλλιεργώ το έδαφος είναι η ομορφότερη εμπειρία που είχα μέχρι τώρα. Εδώ λειτουργούμε σαν οικογένεια, βοηθάμε ο ένας τον άλλον και τα πηγαίνουμε πολύ καλά μεταξύ μας , όταν συναντιόμαστε όλοι για πρωινό στις 10 το πρωί, πάντα κάνουμε πλάκα , γελάμε , λέμε αστεία.
César, συνεργάτης του βιολογικού κουτιού (κουτιού που περιέχει βιολογικά φρούτα και λαχανικά): Για μένα, αυτό το κουτί είναι μια μορφή κοινωνικής συμμετοχής… Όταν πρωτοήρθα σε επαφή με αυτή την εμπειρία, το τελικό αποτέλεσμα ήταν το κουτί, ωστόσο αυτό που μου άρεσε περισσότερο είναι αυτό που συμβαίνει πριν από το κουτί, η δουλειά που γίνεται από τον Javier και τον συνεργάτη του, από τα αγόρια και τα κορίτσια που εργάζονται εδώ, αυτό ήταν που κέντρισε το ενδιαφέρον μου, από αυτή την άποψη το κουτί είναι απλώς ένα μικρό λιθαράκι προς μια καλύτερη κοινωνία.
Natalia, συνεργάτης του βιολογικού κουτιού: …Είναι ένα κουτί… ερχόμαστε εδώ και το παίρνουμε μία φορά την εβδομάδα. Εγώ έρχομαι για παράδειγμα κάθε Παρασκευή. Πρόκειται για ένα κουτί γεμάτο με όλα τα λαχανικά που χρειάζομαι για να τραφώ για μία εβδομάδα… Το γεγονός ότι οι άνθρωποι που εργάζονται εδώ έχουν συγκεκριμένα προβλήματα και ότι γίνεται κοινωνική εργασία δίνει μια προστιθέμενη αξία στο προϊόν που αγοράζω.
Verónica, εθελόντρια στον ADP: Όλα είναι δυνατά, όπως είπε και η συνάδελφος μου, με την γεωργία και τα ζώα. Το να συναντάς υπέροχους ανθρώπους, να δουλεύεις με διαφορετικές ομάδες και να μαθαίνεις πως μπορείς να δουλέψεις με αυτούς τους ανθρώπους ενώ παράλληλα εξελίσσεις αυτό το οποίο έχεις διδαχθεί… Όλο αυτό το δημιουργούν μόνοι τους και δίνουν δουλειά σε άτομα που πραγματικά την χρειάζονται, σε άτομα που δε θα τους δινόταν η ευκαιρία να έχουν μια τέτοιου είδους δουλειά.
Nieves, συνεργάτης του ADP:… Είναι φανταστικό να βλέπεις ότι ακόμη και στις μέρες μας είναι εφικτό − εννοώ οι μισθοί βγαίνουν εδώ − αυτοί οι άνθρωποι να εξακολουθούν να εργάζονται και εμείς παράλληλα να αναπτύσσουμε έναν κοινωνικό και ελκυστικό πυρήνα, να είναι πλήρως ενταγμένοι και με ενσυναίσθηση και επιπλέον σε απόλυτη εναρμόνιση με τη φύση.
Doctor Rodríguez Pulido (Διευθυντής του PIRP- Νησιωτικό Συμβούλιο της Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης της Κυβέρνησης των Κανάριων Νήσων):
…Το να σπας τη μοναξιά… Υπό αυτήν την έννοια, αυτή η εμπειρία έχει σημαντικότατη αξία. Είναι μέρος ενός πόρου που θα έχει στρατηγική ανάπτυξη για πολλούς άλλους στα νησιά, ωστόσο αποτελεί μια περίπλοκη διαδικασία. Εύχομαι αυτή η εμπειρία να ανοίξει τον δρόμο και να δώσει ελπίδα σε πολλές οικογένειες και ασθενείς που θα μπορούσαν να κοιτάξουν τους εαυτούς ακριβώς σαν να κοιτούν σε καθρέφτη και να δουν το πολλά υποσχόμενο μέλλον τους. Ελπίζουμε όλες αυτές οι διεργασίες να συνεχίσουν να έχουν σταθερή βάση και να εξελίσσονται.

Αυτή η θεραπευτική διάσταση, σε συνδυασμό με την εθελοντική εργασία και τις περιστασιακές συνεργασίες με οργανισμούς ψυχικής υγείας, εφαρμόζεται από το 2013 μέχρι και τη στιγμή που ολοκληρώθηκε αυτή η τελική έκδοση του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου PERMIND (Αύγουστος 2019).
Ωστόσο, η εντεκάχρονη πλούσια εμπειρία του κέντρου CEE-FEMP, ανακτά τους ρυθμούς της χάρη στη μεταφορά γνώσης και τη δυνατότητα αναπαραγωγής που προσφέρει το πρόγραμμα Erasmus+ PERMIND για την Κατάρτιση Ενηλίκων μέσω της εφαρμογής διάφορων πιλοτικών προγραμμάτων, τα οποία ακολουθούν τις κατευθυντήριες γραμμές του παρόντος Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου.
Το πρόγραμμα περμακουλτούρας PERMIND εμπνέεται από την θεραπευτική εμπειρία του κέντρου CEE-FEMP και αποσκοπεί στο να μελετήσει αν αυτή η επιτυχία θα μπορούσε να εφαρμοστεί υπό διαφορετικές συνθήκες ή υπόβαθρα σε ευρωπαϊκό επίπεδο ή αν απλώς πρόκειται για μία προσωρινή, θετική εμπειρία που κατέστη εφικτή λόγω άλλων παραγόντων.
Κυριολεκτικά και μεταφορικά μιλώντας, το πρόγραμμα περμακουλτούρας PERMIND εκφράζει τη ευκαιρία καλλιέργειας υγιών ανθρώπινων σχέσεων μέσω της «θεραπευτικής οργανικής ύλης» που παρουσιάζει αυτό το εγχειρίδιο. «Μία οργανική ύλη» την οποία «ποτίζουμε» κατά τη διάρκεια της κατάρτισης των εκπαιδευτών του προγράμματος PERMIND. «Ρίχνουμε τους σπόρους, φυτεύουμε τα φυτά και θερίζουμε τους καρπούς τους» κατά τη διάρκεια των πιλοτικών προγραμμάτων PERMIND. Στο τέλος του προγράμματος «περισυλλέγουμε τους σπόρους» με σκοπό να συνεχίσουμε να καλλιεργούμε υγιείς ανθρώπινες σχέσεις στο μέλλον.
Στο πρόγραμμα PERMIND μιλούμε επίσης για μία καινοτόμα πρόταση στο πλαίσιο βελτίωσης της εργασιακής μεθοδολογίας, λαμβάνοντας υπόψη τις προσωπικές ανάγκες του καθενός και όχι μόνο την τεχνική γνώση. Δίνουμε επίσης έμφαση στις διαπροσωπικές δεξιότητες που αφορούν τη συμμετοχή και την κοινωνική ένταξη, την απασχολησιμότητα, καθώς επίσης και τη μάθηση ως ενεργό πρόσωπο προσφοράς καθ’ αυτό, μέσω της δημιουργικής και αναπτυξιακής προσέγγισης.
Για αυτό τον λόγο η θεραπευτική εμπειρία περμακουλτούρας της φάρμας El Mato του CEE δεν είναι απλώς μία πρακτική άσκηση που έγινε στο παρελθόν και τελείωσε, αλλά επίσης μια ευκαιρία για το παρόν και το μέλλον.

Ι.4 Η δυνατότητα μεταφοράς της θεραπευτικής εμπειρίας του Ειδικού Επαγγελματικού Κέντρου Finca El Mato Permacultura στο Εκπαιδευτικό Εγχειρίδιο PERMIND

 Η μεταφορά της θεραπευτικής εμπειρίας του CEE-FEMP στο παρόν Εκπαιδευτικό Εγχειρίδιο διακρίνεται σε δύο επίπεδα: α) στην περιγραφή δύο θεραπευτικών εμπειριών που εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε εκτός του επίσημου πλαισίου του CEE-FEMP – την περμακουλτούρα στην κουζίνα και την περμακουλτούρα με τα ζώα, β) στη μεταφορά των θεραπευτικών πληροφοριών από την θεραπευτική εμπειρία του CEE-FEMP στις διάφορες δραστηριότητες σχεδιασμού και φροντίδας Περμακουλτούρας, όπως περιγράφονται στις ακόλουθες διδακτικές ενότητες αυτού του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου.
Με την Περμακουλτούρα στην κουζίνα επιδιώκουμε να ενισχύσουμε τις βασικές καθημερινές δραστηριότητες και να εγείρουμε το ενδιαφέρον των μαθητών των θεραπευτικών μας κέντρων σχετικά με την ισότητα των φίλων. Προετοιμάζουν απλά πιάτα, πλένουν λαχανικά, μαθαίνουν πώς να φτιάχνουν καφέ, τσάι, τοστ, πώς να βράζουν αβγά κτλ… Μαθαίνουν πώς να οργανώνουν τους εαυτούς τους σε διαφορετικές δουλειές, όπως στο καθάρισμα και στο συγύρισμα, πώς να εξοικονομούν υπεύθυνα πλένοντας τα πιάτα με λιγότερο σαπούνι και νερό, διατηρώντας την κουζίνα και την τραπεζαρία καθαρές και τακτοποιημένες.
Στην περίπτωση μας, αναθέτουμε αυτή την δραστηριότητα σε έναν ή δυο μαθητές, ανάλογα με τον βαθμό αυτονομίας τους και ονομάζουμε αυτό το άτομο Επιμελητή. Για μία εβδομάδα ο Επιμελητής ή οι Επιμελητές είναι υπεύθυνοι να φροντίζουν τα ζώα στη φάρμα − να τα ταΐζουν και να ικανοποιούν τις ανάγκες τους- και να περιποιούνται τους συνεργάτες τους –να προετοιμάζουν πρωινό με προϊόντα από τους βρώσιμους κήπους και τους δασόκηπους. Εδώ οι επιτηρητές βοηθούν τους μαθητές να αναπτύξουν τη δημιουργικότητα στην κουζίνα, φτιάχνοντας χρωματιστές σαλάτες με δικά μας λαχανικά, φρούτα και βρώσιμα λουλούδια (Εικόνες Ι.8).

Figure 1.8 – Images of the edible therapy

Επίσης τους βοηθάμε να τρώνε ωμά λαχανικά που δε χρειάζεται να μαγειρευτούν, όπως κολοκύθες, κολοκυθάκια, πράσο, μπρόκολο, κουνουπίδι… γεγονός που επιτρέπει να αναπτύξουμε τις γευστικές αισθήσεις μας και να στολίσουμε πιάτα με τα πιο δελεαστικά χρώματα και αρώματα (Εικόνες Ι.9).

Εικόνες Ι.9 Εικόνες από διάφορες νόστιμες συνθέσεις

Τα αφεψήματα βοτάνων γίνονται από αρωματικά βότανα από τους βρώσιμους κήπους και τους δασόκηπους . Κάθε εβδομάδα ο επιμελητής επιλέγει δύο φυτά για το αφέψημα ώστε να μπορεί να τα απομνημονεύσει και να μάθει σταδιακά τα διαφορετικά οφέλη υγείας του κάθε φυτού (Εικόνα Ι.10).

Εικόνα Ι.10 – Αφέψημα βοτάνων φτιαγμένο από δενδρολίβανο και μελισσόχορτο από τον βρώσιμο κήπο μας

Μόλις ο επιμελητής ετοιμάσει το πρωινό, χτυπάει το κουδούνι για να τους ενημερώσει όλους ότι μπορούν να καθίσουν μαζί με τους υπόλοιπους γύρω από το τραπέζι και να φάνε όλοι μαζί (Εικόνα Ι.11).Αυτή η συλλογική στιγμή είναι κοινός χρόνος που μοιράζονται όλοι, αποφορτίζονται, αστειεύονται, γελάνε… Εν ολίγοις, πρόκειται για στιγμές κατά τις οποίες γεννάται η αίσθηση ότι όλοι είναι μια οικογένεια, όπου δημιουργείται ένα υγιές περιβάλλον και καλλιεργούνται οι άνθρωποι.

Εικόνα 1.11- Εικόνες από ομαδικά πρωινά και το καμπανάκι του επιμελητή

Η Περμακουλτούρα ζώων– η περμακουλτούρα δηλαδή σε συνδυασμό με τα ζώα − είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους δεσμούς που χτίζονται μεταξύ των μαθητών και των ζώων όταν κάνουν εργασίες φροντίδας και συντήρησης, επειδή έτσι οι άνθρωποι είναι πιο κοντά σε αυτά. Αυτή η σχέση με τα ζώα τους βοηθά να ανοιχτούν περισσότερο, να ξεπεράσουν τους φόβους τους, να αντιληφθούν καλύτερα την παρούσα στιγμή, το εδώ και τώρα, δημιουργώντας ένα συναίσθημα ευημερίας, το οποίο καταλήγουν να μεταφέρουν στους συναδέλφους τους. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να παρατηρήσουμε σχετικές και σημαντικές αλλαγές στη σχέση τους με τους άλλους καθώς μοιράζονται με όλους αυτή την εμπειρία. Συνεπώς τονίζεται η θεραπευτική σημασία του να συνυπάρχουν διαφορετικά είδη ζώων∙ είναι μία αληθινή πηγή έμπνευσης για τους μαθητές (Εικόνες Ι.12).

Εικόνες Ι.12 Εικόνες από περμακουλτούρα ζώων

Σχετικά με τη μεταφορά της θεραπευτικής εμπειρίας που εφαρμόζεται στο CEE-FEMP στις διαφορετικές δραστηριότητες σχεδιασμού και φροντίδας περμακουλτούρας όπως περιγράφονται στις ακόλουθες ενότητες του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου, μπορούμε να συνοψίσουμε το έργο με τους παρακάτω τίτλους:

Η σημασία της καλλιέργειας της παρατήρησης

Αναφερόμαστε σε δραστηριότητες που δημιουργούν ευκαιρίες για καλλιέργεια της παρατήρησης, της προσοχής, της συγκέντρωσης και της μνήμης ανάμεσα σε άλλες βασικές γνωστικές δεξιότητες. Σε αυτές τις δραστηριότητες χρησιμοποιούμε την έννοια του κύκλου. Να παρατηρείς και να αναπνέεις ό, τι μπορεί να σου πει το φυσικό μας περιβάλλον. Η καλλιέργεια της παρατήρησης είναι μία ευκαιρία να συλλογιστούμε τις αλλαγές που χρειάζεται να κάνουμε για να πετύχουμε μία καλή ψυχική υγεία. Καλλιεργούμε την παρατήρηση, την προσοχή και την πρωτοβουλία να φροντίζουμε και να προστατεύουμε τους βρώσιμους κήπους και τους δασόκηπούς μας, ενώ παράλληλα παρατηρούμε τον κύκλο της ζωής, την βιοποικιλότητα των φυτών και σπέρνουμε ποικιλίες που έχουμε στους λαχανόκηπους μας. Για παράδειγμα, οργανώνουμε μία έκθεση με πολλά δείγματα λαχανικών από τους κήπους μας σε διάφορα εξελικτικά στάδια. Συζητάμε για την απόλαυση και τη μάθηση μέσα από την παρατήρηση των φυτών και την εξέλιξη των ανθών τους, από τη στιγμή που τα σπέρνουμε μέχρι τη στιγμή που ξεπετάγονται, μεγαλώνουν τα άνθη τους, παράγουν ώριμους καρπούς και μαραίνονται και παράγουν ώριμους σπόρους. Ενθαρρύνουμε τους μαθητές να παρατηρήσουν τον περίεργο και μαγικό τρόπο που χρησιμοποιεί η φύση για να μεταφέρει τους σπόρους με τον άνεμο και τα ζώα. Δίνουμε έμφαση στη σημασία της τακτικής επίσκεψης μιας ομάδα μαθητών στους βρώσιμους κήπους για να γίνουν οι εργασίες συντήρησης όπως η αφαίρεση φιντανιών ανεπιθύμητων φυτών. Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές μαθαίνουν να ξεχωρίζουν και να εντοπίζουν φιντάνια φυτών που παρεισφρέουν. Χρησιμοποιούμε εργαλεία όπως ενυδρεία για να απεικονίσουμε το έδαφος ώστε οι μαθητές να μπορέσουν να καταλάβουν τις διαφορετικές στρώσεις και λειτουργίες του ζωντανού χώματος.

Η σημασία της αναζήτησης χώρων και χρόνων παρατήρησης

Αυτό σημαίνει να αφιερώνουμε χρόνο στην παρατήρηση της ομορφιάς των φυτών μας και να πηγαίνουμε βόλτες στα μονοπάτια ζωής στους βρώσιμους κήπους μας. Η στιγμή που βλασταίνουν οι καρποί είναι μια πολύ σημαντική στιγμή για τους ανθρώπους που έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία σποράς τους, καθώς μπορούν να απολαύσουν την εικόνα δημιουργίας βρώσιμων προϊόντων που εκείνοι κατέστησαν δυνατή. Είναι σημαντικό να εντοπίζουμε σημεία ενδιαφέροντος που να μπορούν να παρατηρούν οι ωφελούμενοί μας και να μαθαίνουν τους διάφορους ρόλους που αυτά μπορούν να διαδραματίζουν. Μπορούν για παράδειγμα να παρατηρήσουν κατά τη διάρκεια των βροχερών εποχών πώς ρέει το νερό της βροχής μέσα στα χαντάκια των βρώσιμων κήπων και να ακούσουν πώς πέφτει στη μικρή λίμνη ή να παρατηρήσουν πώς σε εποχή ξηρασίας το νερό της μονάδας φυσικού καθαρισμού μετατρέπεται σε μόνιμη λίμνη νερού.

Προώθηση εκπαιδευτικών και ευχάριστων θεραπευτικών δραστηριοτήτων

Αναφερόμαστε στην κοινή απόκτηση γνώσεων, στην αμοιβαία βοήθεια, στην επαγγελματική ικανοποίηση, στην ανάπτυξη της συγκέντρωσης, της προσοχής, της εμφάνισης των σχέσεων και των διαπροσωπικών δεξιοτήτων όλων των μαθητών. Παρουσιάζουμε τις δοκιμές βλάστησης των σπόρων ως παράδειγμα μιας ευχάριστης και εκπαιδευτικής δραστηριότητας ∙ μια μοναδική ευκαιρία για τους μαθητές ώστε να κατανοήσουν και να μάθουν τη φωτοσύνθεση, την κατ’ εξοχήν παραγωγική διαδικασία της φύσης. Εντείνουμε το συναίσθημα της περιέργειας σχετικά με τη μελλοντική βλάστηση των καρπών που έχουν σπείρει, διατηρώντας την ανυπομονησία και το ενδιαφέρον τους για να παρακολουθούν την σπορά. Τους ενθαρρύνουμε να δουν τη διαφορά μεταξύ των φιντανιών των ζιζανίων και των λαχανικών.

Η σημασία απόκτησης της αίσθησης συμμετοχής και πληρότητας

Οι μαθητές αισθάνονται πλήρεις και ευχαριστημένοι όταν παρατηρούν αυτό που έχουν δημιουργήσει οι ίδιοι, υπάρχει ένα αίσθημα ευημερίας. Δίνουμε έμφαση στο συναίσθημα ότι ανήκουν κάπου μέσω των οργανωμένων επισκέψεων στη φάρμα (Εικόνες Ι.13) και μέσω των ποδοθεραπειών και χειροθεραπειών στα εργαστήρια βιοκατασκευών. Αυτές οι τεχνικές είναι θεραπευτικές επειδή διενεργούνται σε ομάδες με ευχάριστο και δυναμικό τρόπο, για παράδειγμα πατώντας με τα πόδια στη λάσπη σε κύκλο και ακούγοντας μουσική.

Εικόνες Ι.13 – Εικόνες που δείχνουν την αίσθηση συμμετοχής. Στα αριστερά είναι ένα κολλάζ από εικόνες από διαφορετικές εμπειρίες των εργατών του κέντρου CEE-FEMP και στα αριστερά ένα παράδειγμα ενός εργάτη του CEE-FEMP που εξηγεί την εμπειρία του από τους βρώσιμους κήπους μας στο προσωπικό του Κέντρου Ημέρας Santa Cruz της Τενερίφης

Η προώθηση της ομαδικής εργασίας

Η ενθάρρυνση της δημιουργίας ομάδων προωθεί την ισότητα των φύλων, το ομαδικό πνεύμα και τις εργασιακές δεξιότητες με χρήση εργαλείων (Εικόνες I.14). Επίσης ενθαρρύνεται η δημιουργία ζευγαριών (είναι αποδεδειγμένη η αποτελεσματικότητα τους στα άτομα με ψυχικές ασθένειες) καθώς έτσι αναπτύσσεται η αυτοεκτίμηση, η αυτοπεποίθηση, η συντροφικότητα και η επικοινωνία. Για παράδειγμα: δημιουργούμε μια αλυσίδα με διαφορετικούς μαθητές για να μεταφέρουν τη λάσπη στο μέρος όπου χτίζεται ο τοίχος, σχηματίζουμε έναν μεγάλο ανθρώπινο κύκλο στον οποίο οι μαθητές χτυπούν τα πόδια στη λάσπη με θεραπευτικό τρόπο, αποσύρουμε το ώριμο κομπόστ από τα μονοπάτια στους βρώσιμους κήπους, κατά τη συγκομιδή ενθαρρύνουμε τον πιο επιδέξιο μαθητή να διδάξει κάποιο άλλο άτομο ή νέους μαθητές της ομάδας, ώστε να εναλλάσσονται στις διάφορες εργασίες της συγκομιδής των λαχανικών.

Εικόνες I.14 – Εικόνες συλλογικής εργασίας

Η σημασία του να δημιουργείς σχέδια σε ομάδες με στόχο τη συνένωση δυνάμεων των μαθητών

Ενώνοντας τις διαφορετικές ιδέες του καθενός μπορούμε να διαμορφώσουμε έναν πρακτικό και κατάλληλο σχεδιασμό για όλες τις ανάγκες, προωθώντας με αυτόν τον τρόπο δεξιότητες όπως τη συνεργασία, τη συναίνεση και την επίλυση συγκρούσεων. Αυτές οι δραστηριότητες οδηγούν στην οργάνωση και την προσήλωση σχετικά με την εκπόνηση πιο ευαίσθητων εργασιών, προωθώντας τη δημιουργικότητα για την κατασκευή του βιολογικού κουτιού ή το σχέδιο των βρώσιμων κήπων σε σχήμα μάνταλα για παράδειγμα.

Η σημασία της μεταφοράς του σχεδιασμού σε πραγματικές διαστάσεις

Αυτό περιλαμβάνει ομαδική εργασία ώστε να λάβουν τα μέτρα, να κάνουν τους απαραίτητους υπολογισμούς και να αναπτύξουν τις κατάλληλες δεξιότητες με σκοπό να μεταφέρουν ένα σχέδιο από το χαρτί στην πραγματικότητα. Το να αφήνουμε τους μαθητές να μαθαίνουν πώς να δημιουργούν ένα σχέδιο και πώς να το κάνουν πράξη, τους δίνει τη δυνατότητα να φτάσουν σε ένα υψηλότερο επίπεδο αυτοπεποίθησης.

Η σημασία απόκτησης αυτοπεποίθησης μέσα από διάφορες τεχνικές

Αυτές οι τεχνικές είναι ευκαιρίες να αναπτύξουν το ένστικτο τους, την αφοσίωση τους και την υπομονή τους. Για παράδειγμα, για να καθαρίσουν τους σπόρους, είναι σημαντικό να εστιάσουν στην πράξη αυτή και να επικεντρωθούν στη στιγμή. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές αναπτύσσουν υπομονή και δεξιότητες για να φέρουν εις πέρας πολύ ακριβείς και συγκεκριμένες εργασίες, κάτι το οποίο μας επιτρέπει να καταλάβουμε τη σχέση που έχει κάθε άτομο με τους συγκεκριμένους σπόρους. Η εκτέλεση εργασιών, όπως το κοσκίνισμα του κομπόστ γα να γεμίσουν τις θήκες σπόρων, βοηθά τους μαθητές να αναπτύξουν κινητικές δεξιότητες όπως τον συντονισμό κατά το κοσκίνισμα με κάποιο άλλο άτομο, τη σωστή αναπνοή και τη σωστή στάση. Η κατάλληλη τεχνική συγκομιδής στον βρώσιμο κήπο συμβάλλει στο να αποκτήσουν αυτού του είδους τις δεξιότητες. Οι μαθητές μαθαίνουν να είναι αποτελεσματικοί στις δουλειές τους, να επιλέγουν το κατάλληλο εργαλείο για την εκάστοτε εργασία. Έχουν την ευκαιρία να χρησιμοποιούν εργαλεία για μικροδουλειές ώστε να αποκτούν νέες δεξιότητες με διασκεδαστικό τρόπο. Μπορούν να βοηθήσουν στη διαδικασία χτισίματος, η οποία δημιουργεί μία αίσθηση συμμετοχής και τους βοηθά να νιώθουν πλήρεις.

Ευκαιρίες που προωθούν την συγκέντρωση

Το σύστημα περμακουλτούρας βοηθά τα άτομα να αναπτύξουν δεξιότητες όπως η προσοχή και η ισορροπία. Εξασκούν τη συγκέντρωσή τους ώστε να πετύχουν μία καλή και σωστή αναπνοή και την προσοχή τους μέσω της σωστής στάσης σώματος, πάντα καθοδηγούμενοι από τους εκπαιδευτές τους. Για παράδειγμα: το να καταβάλουν περισσότερη προσπάθεια στη συγκέντρωση και την προσοχή μέσω της παρατήρησης κατά τη διάρκεια της σποράς και του φυτέματος, με τις δοκιμασίες πηλού για να ελέγξουν αν είναι κατάλληλος για την βιοκατασκευή, με τις μετρήσεις με σκοπό να πραγματοποιήσουν πολλές άλλες δραστηριότητες .

Προωθώντας την καλλιτεχνική διάσταση και τη χρήση φαντασίας μεταξύ των μαθητών

Για παράδειγμα: δίνοντας έναν προσωπικό χαρακτήρα στο επιτόπιο σημειωματάριο για τους βρώσιμους κήπους, να μελετήσουν και να ελέγξουν το χρόνο που χρειάζεται ένα φυτό από τη σπορά μέχρι τη συγκομιδή, ενισχύοντας έτσι τις δεξιότητες όπως η συνέπεια στις σημειώσεις του σημειωματάριου κάθε μέρα, όπου επεξεργάζονται επίσης η γραμματική, οι βασικοί μαθηματικοί υπολογισμοί, η δημιουργικότητα στα σχέδια κ.λπ., σχεδιάζοντας τα ενημερωτικά φυλλάδια με τις ιδιότητες των βρώσιμων λουλουδιών και αρωματικών βοτάνων που πωλούνται στα βιολογικά κουτιά τα οποία μπορούν να στολιστούν από τους μαθητές με τη βοήθεια των εκπαιδευτών τους, δημιουργώντας χρωματιστές συνθέσεις φυτών σε σχήμα ουράνιου τόξου στις κοίτες φυτών της καλλιεργήσιμης περιοχής, ή προετοιμάζοντας πιάτα με ωμά λαχανικά τα οποία οι ίδιοι έσπειραν, φύτεψαν και συνέλλεξαν προκειμένου να αναπτύξουν την «δημιουργικότητα τους με τα βρώσιμα προϊόντα» (Εικόνες I.15).

Εικόνες I.15 – Εικόνες που δείχνουν τα θεραπευτικά αποτελέσματα της «δημιουργικότητας με βρώσιμα προϊόντα»

Η σημασία της ενστάλαξης περιβαλλοντικής συνείδησης και της προώθησης ευκαιριών με στόχο τη κοινωνικοποίηση με το περιβάλλον

Ενθαρρύνουν τις κοινωνικές σχέσεις, την αυτοπεποίθηση, τη συντροφικότητα, την αλληλοβοήθεια… Για παράδειγμα το να εγείρουμε τη συνείδηση σχετικά με πολύ σημαντικούς πόρους όπως το νερό και το έδαφος, το να κάνουμε μικρές εκδρομές στη φάρμα και την γύρω περιοχή για να συλλέξουμε υλικό για την βιοκατασκευή ή να συλλέξουμε υλικό για να ανακυκλώσουμε υλικά προκειμένου να αναγνωρίσουμε διαφορετικά είδη απορριμμάτων τα οποία μπορούν να μετατραπούν σε πόρους για το κέντρο μας.

1.5 Η δυνατότητα μεταφοράς της θεραπευτικής εμπειρίας του Association for the Development of Permaculture (ADP) στα κοινωνικά και ιατρικά κέντρα της περιοχής

Μία από τις πηγές γι’ αυτό το εγχειρίδιο είναι η εκπαιδευτική διάσταση του ADP στο πλαίσιο του προγράμματος LASOS έτσι όπως περιγράφεται στο εισαγωγικό κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα, βασίζεται στην εκπαιδευτική εμπειρία και τη μεταφορά γνώσης με τοIASS μέσω υπηρεσιών κατάρτισης για τεχνικές συμβουλές, ευαισθητοποίηση και εκπαιδευτικές υπηρεσίες σχεδιασμού περμακουλτούρας κατά την διάρκεια του 2015 και του 2016 για τα κοινωνικά κέντρα IASS στην Τενερίφη (κέντρα για τους ηλικιωμένους, τα παιδιά, για άτομα με λειτουργικές αναπηρίες, για γυναίκες που έχουν υπάρξει θύματα έμφυλης βίας…).
Από την αρχή του προγράμματος LASOS το 2014, το IASS συμμετέχει ενεργά στον συγκεκριμένο κοινωνικό στόχο του προγράμματος ∙ της ένταξης της περμακουλτούρας στα κοινωνικά κέντρα της Τενερίφης και του οφέλους από τα χωράφια και τους λαχανόκηπους ως πόρων κοινωνικής ένταξης. Αποτέλεσμα αυτής της άσκησης συνεργασίας μεταξύ των κοινωνικών φορέων του προγράμματος, όπως τουADP και τουIASS, ήταν να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα του IASS το 2015. Η περμακουλτούρα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος στις εκπαιδευτικές, θεραπευτικές και κοινωνικές δραστηριότητες ένταξης στα κέντρα κοινωνικής και ιατρικής περίθαλψης (Εικόνες Ι.16).

Εικόνες Ι.16- Εικόνες από την εμπειρία αναπαραγωγής στη Φάρμα El Mato Tinto στο κέντρο απασχόλησης Los Verodes (IASS) και επίσκεψη των εταίρων του προγράμματος PERMIND στο προαναφερθέν κέντρο με στόχο την παρατήρηση των θεραπευτικών δυνατοτήτων των πιλοτικών προγραμμάτων του (26 Οκτωβρίου 2017)

Αυτή η υπηρεσία τεχνικής βοήθειας του ADP για τοIASS μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε άλλη μία ενδιαφέρουσα άσκηση μεταφοράς γνώσης και αναπαραγωγής εμπειριών που συμβαδίζουν με τους στόχους του PERMIND. Αυτή η μεταφορά έχει στόχο την απεικόνιση της δυνατότητας αναπαραγωγής του Εκπαιδευτικού Εγχειριδίου PERMIND στα πλαίσια πρόσφατων εμπειριών στις οποίες έχουν συμμετάσχει οι υπεύθυνοι του εγχειριδίου.
Ως δείκτης αξιολόγησης της μεταφοράς και δυνατότητας αναπαραγωγής της εμπειρίας του ADP-IASS, καταγράψαμε μερικές προσωπικές εντυπώσεις του προσωπικού του IASS σχετικά με το μάθημα κατάρτισης «Η περμακουλτούρα ως θεραπευτικό και εκπαιδευτικό εργαλείο» που πραγματοποιήθηκε στη φάρμα El Mato Tinto τον Απρίλιο 2016 στη δεύτερη φάση του προγράμματος LASOS (Εικόνες Ι.17):

-Είναι η πρώτη μου εκπαίδευση και μου άρεσε πάρα πολύ. Περιλαμβάνει πολλές πηγές πληροφόρησης και εμπλουτισμού της υγείας μας και της κοινωνικής μέριμνας, την φροντίδας της ζωής μας με διαφορετικούς τρόπους.
– Μας ενδιαφέρει πραγματικά να γνωρίσουμε αυτό το είδος καλλιέργειας. Να το ενσωματώσουμε στα δικά μας προγράμματα και να το εξελίξουμε για τους συμμετέχοντές μας που βρίσκονται σε μεγαλύτερη ηλικία. Είμαστε πολύ ενθουσιασμένοι που ξεκινάμε.
– Είναι μια εμπειρία πολύ παραγωγική, απολαυστική και που σε ανταμείβει. Η ενημέρωση ήταν τέλεια, ξεκάθαρη και κατανοητή. Μου έχει αφήσει το συναίσθημα πως μπορώ να σχεδιάσω με αυτοπεποίθηση ένα λαχανόκηπο βασισμένο στην φιλοσοφία της περμακουλτούρας.

Εικόνες Ι.17- Εικόνες από διάφορα μαθήματα κατάρτισης περμακουλτούρας στη Φάρμα El Mato Tinto για το προσωπικό των κέντρων IASS

Ως αποτέλεσμα της πρώτης τους «επαφής με το έδαφος», χρησιμοποιώντας την περμακουλτούρα στη φάρμα, υπάρχουν πολλές σκέψεις των συμμετεχόντων από τα διάφορα κέντρα IASS οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως αναφορά της δυνατότητας συν-δημιουργίας του πιλοτικού προγράμματος PERMIND με τους δικούς του μαθητές. Αυτές οι επισκέψεις έγιναν στο πλαίσιο της απεικόνισης των εργαστηρίων που εξελίχθηκαν στην πρώτη φάση του προγράμματος LASOS.
Η ομαδική περισυλλογή των συμμετεχόντων με λειτουργικές αναπηρίες και των εκπαιδευτών του Κέντρου Απασχόλησης Valle Colino έπειτα από μία επίσκεψη στη φάρμα την 1η Ιουλίου 2016 (Εικόνες Ι.18):

– Γενικά όλοι οι υπεύθυνοι εκπαιδευτές της ομάδας θεώρησαν την επίσκεψη πολύ σημαντική, οι χρήστες του κέντρου είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν αναλυτικά αυτόν τον διαφορετικό τρόπο αντίληψης, να νιώσουν και να επεξεργαστούν τις καλλιέργειες και την επαφή με το οικοσύστημα. Προέκυψαν πολλές σκέψεις, κριτικές απόψεις, περιέργεια και συμμετοχή και συζητήσεις σχετικά με τη δυνατότητες διοργάνωσης ενός παρόμοιου προγράμματος στον χώρο εργασίας, σε συνδυασμό με την κινητοποίηση και την πρωτοβουλία του καθενός να συνεισφέρει και να συνεργαστεί, να συλλέξει εφημερίδες και υπολείμματα καφέ, να εμπλακεί και να ξεκινήσει μία νέα εμπειρία παρόμοια με εκείνη του δικού μας κέντρου.

Εικόνες Ι.18- Εικόνες από «την επαφή με το έδαφος» των ωφελούμενων και των εκπαιδευτών του Κέντρου Απασχόλησης Valle Colino (IASS) και συμβουλευτική επίσκεψη του προσωπικού του ADP στους λαχανόκηπους αυτού του κέντρου απασχόλησης

Σκέψεις από την Κέντρο Ημέρας για Παιδιά Mundo Feliz στις 11 Ιουλίου 2016 (Εικόνες Ι.19):

– Αυτό που τους άρεσε περισσότερο ήταν το μέρος της φάρμας με τα ζώα, καθώς τα παιδιά μπορούσαν να μπουν μέσα στη φάρμα, να ταΐσουν και να παίξουν με τα ζώα, να βγάλουν φωτογραφίες με τα κοτοπουλάκια στα κεφάλια των παιδιών… Πολλά από αυτά μας είπαν ότι ποτέ δεν είχαν ξαναέρθει τόσο κοντά σε κοτόπουλα, γουρούνια, κατσικάκια, γίδες…

Εικόνες Ι.19 – Εικόνες από «την επαφή με το έδαφος» του Κέντρου Ημέρας για Παιδιά Mundo Feliz (IASS) στη Φάρμα El Mato Tinto και συμβουλευτικές επισκέψεις του ADP σε αυτό το κέντρο

Εντυπώσεις ενός συμμετέχοντα στο εργαστηρίου του Κέντρου Γυναικών Θυμάτων Έμφυλης Βίας, στις 22 Δεκεμβρίου 2016 (Εικόνες Ι.20):

– Η Περμακουλτούρα με έχει βοηθήσει να κατανοήσω ένα είδος εκπαίδευσης διαφορετικής από αυτή που θεωρούμε κλασσική. Είναι ένα είδος εκπαίδευσης που έρχεται σε επαφή με τη φύση και που προωθεί τον σεβασμό μεταξύ της Γης και του ανθρώπινου είδους μαζί με τους υπόλοιπους οργανισμούς που την περιβάλλουν. Τόσο η εμπειρία στο κέντρο όσο και η επίσκεψη στη φάρμα με έχουν γεμίσει ως άνθρωπο και έχουν εμπλουτίσει τις γνώσεις μου ώστε να μπορώ να αναπαράγω αυτό το είδος καλλιέργειας του εδάφους σε κάθε μέρος. Συνειδητοποίησα πως είναι κάτι που ο καθένας μπορεί να κάνει σε οποιαδήποτε τοποθεσία και κάνοντας το βοηθάει τη Μητέρα Φύση της οποίας είμαστε όλοι κομμάτι. Θέλω να ευχαριστήσω την καταπληκτική ομάδα για τη σοφία της και την εμπειρία της σε αυτό το ζήτημα, αλλά κυρίως που μας βοήθησε να μάθουμε.

Εικόνες Ι.20 – Εικόνες από την «επαφή με το έδαφος» των χρηστών και του προσωπικού του Κέντρου Γυναικών(IASS) στη φάρμα, το μάθημα και η εξέλιξη του που πραγματοποιήθηκε από τον ADP με όλους τους χρήστες και το προσωπικό του κέντρου

Αυτές οι αξιολογήσεις μπορεί να αιτιολογήσουν γιατί ο ADP ζήτησε από το IASS να συμμετάσχει ως συνεργαζόμενος εταίρος στο εγχειρίδιο περμακουλτούρας PERMIND. Ως «ανεπίσημος» εταίρος, το IASS έχει δεσμευτεί στο πρόγραμμα PERMIND σε θεσμικό επίπεδο και έχει προωθήσει αυτή την προσέγγιση με βάση τη χρήση της Περμακουλτούρας ως θεραπευτικού εργαλείου, πάντα στο πλαίσιο μιας ωφέλιμης εμπειρίας αμοιβαίας συνεργασίας.
Ήδη από την αρχή το IASS εκπλήρωσε αυτή τη δέσμευση. Τόσο στην εναρκτήρια συνάντηση του προγράμματος το 2017, όσο και στο μάθημα Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών τον Μάρτιο 2018, το Κέντρο Απασχόλησης Los Verodes − ένα κέντρο του IASS αφοσιωμένο στην εργασία ατόμων με λειτουργικές αναπηρίες– λειτουργούσε ως κέντρο επίσκεψης χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα «επαφής με το έδαφος», προκειμένου να υποδεικνύεται ως επιτυχημένο παράδειγμα μεταφοράς της εμπειρίας της φάρμας El Mato Tinto, μιας εμπειρίας όμοιας με τις πιλοτικές του προγράμματος PERMIND (Εικόνες Ι.21).

Εικόνες Ι.21- Εικόνες από επισκέψεις στο Κέντρο Απασχόλησης Los Verodeς του οδηγού PERMIND κατά την εναρκτήρια συνάντηση του προγράμματος (Οκτώβριος 2017) (αριστερά) και του Μαθήματος Εκπαίδευσης Εκπαιδευτών PERMIND (Μάρτιος 2018) (δεξιά) για να υποδείξουν ένα επιτυχημένο παράδειγμα μεταφοράς της θεραπευτικής χρήσης της περμακουλτούρας στη Φάρμα El Mato Tinto

1.6 Σύνοψη

Ολοκληρώνουμε την πρώτη διδακτική ενότητα «Η Περμακουλτούρα ως θεραπεία» με δύο παραθέματα που δείχνουν τις δυνατότητες χρήσης της περμακουλτούρας ως θεραπείας, καθώς και τη δυνατότητα αναπαραγωγής της. Τα παραθέματα συγκεντρώθηκαν με το πέρας των διαφορετικών «επαφών με το έδαφος» και των ασκήσεων κατάρτισης στη φάρμα.
Το πρώτο παράθεμα είναι μία σύνοψη του διαλόγου μεταξύ δύο γυναικών –της Ángela González Belló και της Rosario Guimerá Ravina – που πραγματοποιήθηκε στην έδρα του ADP κατά τη διάρκεια του υπερκλαδικού μαθήματος του πανεπιστημίου Λα Λαγκούνα στις 6 Σεπτεμβρίου 2016. Ο τίτλος του μαθήματος ήταν «Διάλογος σχετικά με τις εμπειρίες μεταφοράς γνώσης και άλλα παραδείγματα στη φάρμα El Mato Tinto».
Οι ομιλήτριες ήταν δύο επαγγελματίες οι οποίες, αν και δε γνωρίζονταν μεταξύ τους, συνδέθηκαν μέσα από διάφορες στιγμές που μοιράστηκαν στο πρόγραμμα «επαφής με το έδαφος» στη φάρμα. Η Ángela, μία επαγγελματίας του IASS, γνώρισε τη φάρμα μέσα από εργαστήρια απεικόνισης και μαθήματα κατάρτισης μέσα από το πρόγραμμα LASOS και η Rosario, εργαζόμενη στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, βοήθησε ως φοιτήτρια σε κάποια διεπιστημονικά μαθήματα του Πανεπιστημίου Λα Λαγκούνα που πραγματοποιήθηκαν στη φάρμα, καθώς επίσης και σε ένα εργαστήριο απεικόνισης του LASOS σχετικά με την εκπαιδευτική δυναμική της περμακουλτούρας. Η σύνοψη του διαλόγου αποδεικνύει την δυνατότητα κατάρτισης και θεραπείας της περμακουλτούρας:

Μετά την εμπειρία στη φάρμα El Mato Tinto, δημιουργείται η ευκαιρία να κάνουμε αλλαγές σε εργασιακό ή/και προσωπικό πλαίσιο, η οποία επηρεάζει ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε. Από αυτό προκύπτει το εξής στοιχείο: η φάρμα El Mato Tinto − ως ένα μέρος έμπνευσης σχετικά με τους διαφορετικούς τρόπους σύνδεσης μας με τη γη αλλά και με τους ανθρώπους- δημιουργεί διαδικασίες αλλαγής όσον αφορά τους τρόπους δράσης και γι’ αυτό ο διάλογος αυτός προσπαθεί να υποδείξει πώς μια προσωπική και επαγγελματική «σύνδεση με το έδαφος» μπορεί να μετατρέψει τις δυναμικές στα πεδία αλληλοσυσχέτισης. Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο η «σύνδεση με το έδαφος» στη φάρμα μετέτρεψε την περμακουλτούρα σε ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό και θεραπευτικό εργαλείο σε διαφορετικά Κέντρα Κοινωνικής Περίθαλψης της Τενερίφης που ασχολούνται με άτομα με λειτουργικές αναπηρίες, με εξαρτώμενους ηλικιωμένους και απροστάτευτους ανηλίκους και εφήβους. Επίσης έχει να κάνει με το ότι χρησιμεύει ως εκπαιδευτικό εργασιακό εργαλείο στα σχολικά κέντρα και αποτελεί έναν πολύ σημαντικό τρόπο οικοδόμησης κοινωνικών αξιών κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας, παρακινώντας τους μαθητές δημοτικού σχολείου να εργαστούν και να μάθουν τί παράγεται στον κήπο και να απολαύσουν όλα όσα τους δίνει ο κήπος.

Το δεύτερο παράθεμα προέρχεται από έναν εκπαιδευτή του Κέντρου Απασχόλησης Los Verodes, τον Carlos Barrios Cabrera, υπεύθυνο για τη δυνατότητας αναπαραγωγής της περμακουλτούρας έτσι όπως εφαρμόστηκε στο συγκεκριμένο κέντρο. Το παράθεμα σχετίζεται με τις εντυπώσεις που κατέγραψε για να αξιολογήσει το μάθημα κατάρτισης για τους τεχνικούς του IASS στη φάρμα τον Απρίλιο 2016. Ο τεχνικός είχε ήδη συμμετάσχει στη πρώτη φάση του προγράμματος LASOS κατά τη διάρκεια ενός εργαστηρίου απεικόνισης στη φάρμα τον Ιούλιο του 2014. Τότε κράτησε σημειώσεις σχετικά με ό,τι γινόταν εκεί κατά την επίσκεψη με στόχο την «επαφή με το έδαφος» − εφάρμοσαν και ακόμη εφαρμόζουν τη βιολογική γεωργία στους λαχανόκηπους του κέντρου τους, ακολουθώντας μια προσέγγιση ενσωμάτωσης και ένταξης για άτομα με διανοητική λειτουργική αναπηρία − και έτσι, βασιζόμενος σε βίντεο του ADP και ακολουθώντας τη μέθοδο πειραματισμού και σφάλματος, ξεκίνησε να θέτει σε εφαρμογή την περμακουλτούρα μαζί με το συνέταιρο του, τον Miguel Viera Rodríguez στο προαναφερθέν κέντρο, μετατρέποντας το σε έναν από τους πιο αξιόλογους χώρους σύμφωνα με την άποψη των ατόμων που βοήθησαν εκεί. Παρακάτω εκφράζονται οι απόψεις του σχετικά με το μάθημα:

«Η εμπειρία της απόλαυσης της μάθησης καλών τρόπων και τεχνικών από τόσο επιδέξιους ανθρώπους στον χώρο της περμακουλτούρας ήταν πραγματικά θετική. Το να μπορείς να παρακολουθήσεις επί τόπου πώς προετοιμάζουν το έδαφος και να μάθεις τις λεπτομέρειες σχετικά με το πώς να ξεκινήσεις και να διατηρήσεις τον κήπο θα έχει μια μακρά πορεία στην πιλοτική άσκηση που διεξάγουμε στο Κέντρο Los Verodes.
Προφανώς νιώθουμε κάτι παραπάνω από ευγνωμοσύνη για όλα τα μαθήματα που παρακολουθήσαμε και τις συμβουλές που μας δώσανε, οι οποίες είναι πολύ χρήσιμες για την εμπειρία μας. Τα αποτελέσματα είναι πολύ καλά και από δω και στο εξής είμαι σίγουρος πως μόνο θα βελτιωνόμαστε… Γενικά νιώθω απλά ευχαριστημένος που έχω μοιραστεί αυτές τις στιγμές με όλους εσάς και θεωρώ ότι έχω μια ευκαιρία να συνεχίσω να μαθαίνω για αυτόν τον υπέροχο κόσμο της περμακουλτούρας από εκείνους που τον γνωρίζουν καλύτερα από τον καθένα.»

Εικόνες Ι.22- Κολάζ εικόνων της οργάνωσης του κέντρου CEE-FEMP και της θεραπείας με βιοκατασκευές, της δεξιοτεχνίας και τη δημιουργίας υποδομών στο κέντρο CEE-FEMP και της περμακουλτούρας στα ζώα