V.1. Η επιφάνεια του χώματος
Στις προηγούμενες διδακτικές ενότητες περιγράψαμε πώς μπορούμε να σχεδιάσουμε το μέρος (Διδακτική Ενότητα ΙΙ) και πώς να προετοιμάσουμε τη γη από την αρχή προκειμένου να δημιουργήσουμε τον βρώσιμο κήπο και δασόκηπο (Διδακτικές Ενότητες III και IV). Τώρα είναι η ώρα για να ασχοληθούμε με την συντήρησή τους, ως σημαντικού μέρους ενός μόνιμου συστήματος πολυκαλλιέργειας.
Το επίπεδο οργανικής ύλης που χρησιμοποιείται για τις θρεπτικές ουσίες που βάλαμε στο έδαφος αρχικά, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη συντήρηση του βρώσιμου κήπου μας. Θα αναλύσουμε το ζήτημα μέσα από έννοιες όπως η επιφάνεια του χώματος και το κομπόστ της επιφάνειας.
Σε αυτή την διδακτική ενότητα θα δούμε πώς και πότε θρέφουμε το χώμα μας επαναχρησιμοποιώντας οργανικούς πόρους από το ίδιο το μέρος, από το κοντινό περιβάλλον ή ακόμα και από τα σπίτια των ανθρώπων που επωφελούνται από το πρόγραμμα, ή ανθρώπων που μπορεί να αλληλεπιδρούν με τη γειτονιά συλλέγοντας, για παράδειγμα, χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ, εφημερίδες ή χαρτόνια από μπαρ και εστιατόρια, όπως ήδη αναλύσαμε στο κεφάλαιο «Δίκτυο απορριμμάτων-πόρων σε σύνδεση με τη γειτονιά» στη Διδακτική Ενότητα ΙΙ. Αυτή η δράση μπορεί να πραγματοποιηθεί ανά δύο ή σε μικρές ομάδες αναλόγως των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες. Η άσκηση αυτή ευνοεί την κοινωνικοποίηση, την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και την αυτοπεποίθηση, το ομαδικό πνεύμα, την αλληλοβοήθεια…
Η εμπειρία περίπου ενός χρόνου πειραματισμών και σφαλμάτων αφότου ξεκινήσαμε τον δικό μας βρώσιμο κήπο και δασόκηπο προσφέρει αναρίθμητες ευκαιρίες να παρατηρήσουμε την ανάγκη για αλλαγή, ειδικά αν ληφθούν υπόψη τα οφέλη των ανθρώπων με τους οποίους συνεργαζόμαστε.
Παρατηρώντας το χώμα βλέπουμε ότι το οργανικό λίπασμα και η εφημερίδα ή το χαρτόνι που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή, έχουν αποσυντεθεί και συνεπώς μπορούμε να αρχίσουμε να παρατηρούμε τον σκούρο τόνο του χώματος και ενδεχομένως υπολειμμάτων της εφημερίδας (Εικόνες V.1). Όταν το χώμα χάνει μέρος του καλύμματός του, που είναι και η προστασία του, χάνει υγρασία και ζωή και μετατρέπεται σε ξερό, ραγισμένο και σκληρό χώμα. Είναι καλύτερο να αποφεύγεται να φτάνει το χώμα σε αυτή την κατάσταση, παρόλο που είναι πιθανό να επανέλθει αν το καλύψουμε με οργανική ύλη και το ποτίζουμε τακτικά τις επόμενες μέρες.
Εικόνες V. 1.- Εικόνες στις οποίες το σκούρο χρώμα του χώματος λόγω της έλλειψης οργανικής ύλης (δέρμα του χώματος)
Μόλις αρχίσουμε να εντοπίζουμε μικρές, απογυμνωμένες περιοχές στο οργανικό λίπασμα, είναι η ώρα που το χώμα μας υποδεικνύει ότι πρέπει να το καλύψουμε ξανά. Είναι η στιγμή που πρέπει να αποκαταστήσουμε την επιφάνεια του χώματος με κάποιο είδος οργανικής ουσίας που να λειτουργεί ως κάλυμμα. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι αυτό το σύστημα πολυκαλλιέργειας βασίζεται σε φυσικά πρότυπα, δεδομένου ότι το έδαφος δεν είναι οργωμένο εδώ. Η αυτοανατροφοδότησή του βασίζεται στο κλείσιμο του κύκλου με την πτώση των φύλλων που αποτελούν τη βιομάζα που καλύπτει το έδαφος, δημιουργώντας έτσι άριστες συνθήκες για τη δημιουργία ζωής. Μετά την αποσύνθεση της βιομάζας, το χώμα είναι σπογγώδες και θρεπτικό. Αυτό είναι το πρότυπο που θα εξηγήσουμε σε αυτή τη Διδακτική Ενότητα για να συντηρήσουμε τους βρώσιμους κήπους μας.
Αν υπάρχει διαθέσιμος χρησιμοποιημένος αλεσμένος καφές, προσθέτουμε πρώτα μια λεπτή στρώση από αυτόν, σε ένα πάχος περίπου 1-2 εκατοστών (μέγιστο), με σκοπό να καλύψουμε ολόκληρη την επιφάνεια μεταξύ των φυτών που έχουμε ακόμα στον βρώσιμο κήπο, προκειμένου να μη χρειαστεί να διακόψουμε την καλλιεργούμενη περιοχή για να τη θρέψουμε. Αυτή η εργασία πρέπει να γίνει με προσοχή για να μην πέσει ο χρησιμοποιημένος αλεσμένος καφές πάνω στα φυτά (Εικόνες V.2). Δεν είναι απαραίτητο να αφαιρέσουμε τα υπολείμματα από τις εφημερίδες ή τα χαρτόνια, αφού μετά θα παραμείνουν καλυμμένες και θα αποτελούν συστατικά του κομπόστ.
Εικόνες V. 2 -Δημιουργία, με προσοχή, της στρώσης χρησιμοποιημένου αλεσμένου καφέ
Δεδομένου ότι ο χρησιμοποιημένος αλεσμένος καφές αποτελεί οργανικό κατάλοιπο, λειτουργεί ως θρεπτική ουσία που ενισχύει την αποκατάσταση της υγρασίας του χώματος στην περίπτωση που υπάρχει απώλεια, ενώ το κάνει πιο σπογγώδες και ελκυστικό στους αποσυνθέτες, όπως τον γαιοσκώληκα αλλά και την υπόλοιπη εντυπωσιακή ποικιλία πανίδας που υπάρχει σε ένα χώμα σαν κι αυτό που προτείνουμε. Η πανίδα αυτή αποτελείται από σημαντικούς συμμάχους που λειτουργούν ως πολυεργαλεία: τροφοδοτούν με αέρα, μαλακώνουν και λιπαίνουν το χώμα.
Αφού καλύψουμε το έδαφος με χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ, έχουμε την καλύτερη ευκαιρία να σπείρουμε κατευθείαν επιτόπου, αξιοποιώντας την τεχνική της διασποράς σπόρων. Αυτή η μέθοδος συνίσταται στην διασπορά σπόρων με το χέρι πάνω στον χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ, προσπαθώντας να αποφύγουμε να βάλουμε τους σπόρους πολύ κοντά τον έναν στον άλλον. Αν όμως αυτό γίνει, μπορούν να αφαιρεθούν μετά, όταν οι σπόροι βλαστήσουν και έχουν μεγαλώσει αρκετά για να τους αραιώσουμε.
Οι συμμετέχοντες μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα γυάλινο βαζάκι για να μεταφέρουν τον συνδυασμό σπόρων της δικής τους επιλογής και να τους διασκορπίσουν. Οι σπόροι μπορεί να είναι σέσκουλα, πράσινα φασόλια που δεσμεύουν το άζωτο, βρώσιμα λουλούδια, μελιφόρα φυτά όπως ο κατιφές ή ο ταγέτης, ρόκα, ραπανάκια, ηλιοτρόπια κτλ (Εικόνες V.3).
Εικόνες V. 3.- Συνδυασμός σπόρων που διασκορπίζονται πάνω στον χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ
Μετά τη διασπορά των σπόρων πρέπει να καλύψουμε το έδαφος με κάποια οργανική ουσία που διαθέτουμε, μεταφέροντάς τη σε κουβά. Θα σκορπίσουμε προσεκτικά την οργανική ουσία γύρω από τα λαχανικά, προσπαθώντας να αποφύγουμε να τη ρίξουμε πάνω στα φυτά. Για να το καταφέρουμε αυτό, με το ένα χέρι προστατεύουμε το φυτό, ενώ με το άλλο μοιράζουμε την οργανική ουσία πάνω στους σπόρους και στον χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ μέχρι να καλυφθεί ολόκληρη η περιοχή (ΕικόνεςV.4). Πρέπει να θυμόμαστε ότι οι σωλήνες νερού πρέπει να παραμείνουν στην κορυφή της οργανικής ύλης, όπως ήδη είδαμε στη Διδακτική Ενότητα ΙΙΙ.
Εικόνες V. 4.- Κάλυψη των σπόρων και του χρησιμοποιημένου αλεσμένου καφέ με οργανική ουσία στην καλλιεργούμενη περιοχή
Η στρώση της οργανικής ουσίας που πρέπει να τοποθετήσουμε πάνω στο έδαφος έχει περίπου 5 εκατοστά πάχος, είναι δύο ή τρία δάχτυλα παχύ. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι αφού βρέξουμε την οργανική ουσία το πάχος της θα μειωθεί κατά το ήμισυ κι έτσι θα είναι ευκολότερο να φυτέψουμε (Εικόνες V.5).
Εικόνες V.5.- Εικόνες με το πάχος της οργανικής ουσίας (5 εκ περίπου)
Η βλάστηση και η ανάπτυξη των σπόρων αποτελεί πάντα μια ευχάριστη στιγμή για τους ανθρώπους που έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία. Πλέον μπορούν να δουν με τα μάτια τους τη βρώσιμη δημιουργική διαδικασία στην οποία έχουν εμπλακεί (ΕικόνεςV. 6).
Εικόνες V. 6. – Εικόνες σπόρων που βλασταίνουν και της κατάλληλης στιγμής για να αραιώσουμε τα φιντάνια αφού έχουμε διασκορπίσει την οργανική ουσία
Με την πρώτη συντήρηση της επιφάνειας του εδάφους δεν θα υπάρχει ανάγκη να τοποθετήσουμε ξανά εφημερίδες ή χαρτόνια πριν βάλουμε την οργανική ουσία. Η μόνη περίπτωση στην οποία θα πρέπει να ξαναβάλουμε εφημερίδες ή χαρτόνια, είναι αν εντοπίσουμε πολλά χωροκατακτητικά φυτά στην καλλιεργούμενη περιοχή. που είναι δύσκολο να αφαιρεθούν. Θα αναγκαστούμε να διακόψουμε την καλλιέργεια της πληγείσας περιοχής και να τα θέσουμε υπό έλεγχο με εφημερίδες και χαρτόνια, όπως περιγράφεται στην Διδακτική Ενότητα ΙΙΙ.
Όπως περιγράψαμε, αν χρειαστεί να ξαναβάλουμε εφημερίδες, θα πρέπει να σταματήσουμε εντελώς ή μερικώς την καλλιέργεια, γιατί αν δεν το κάνουμε, θα μας πάρει περισσότερο χρόνο να ξεριζώσουμε αυτά τα φυτά καθώς θα ξαναμεγαλώσουν μετά από μία εβδομάδα (Εικόνες V. 7).
Εικόνες V. 7 – Αντικατάσταση εφημερίδων και χαρτονιών σταματώντας την καλλιέργεια σε μια περιοχή του βρώσιμου κήπου
Αν έχουμε μεγάλα φυτά στο χωράφι τα οποία θέλουμε να συντηρήσουμε, ή αρωματικά φυτά τα οποία δεν θέλουμε να χάσουμε, τότε οι εφημερίδες πρέπει να τοποθετούνται γύρω από τα φυτά, όπως περιγράψαμε στη Διδακτική Ενότητα ΙΙΙ «Σχεδιασμός του βρώσιμου κήπου μας».
Για να αποφύγουμε να χρειαστεί να σταματήσουμε την καλλιέργεια του χωραφιού, είναι απολύτως σημαντικό να ελέγχουμε από την αρχή τα χωροκατακτητικά φυτά, ξεριζώνοντάς τα προκειμένου να τα αποδυναμώνουμε και να τα αποτρέπουμε από το να φωτοσυνθέτουν ώστε να μην επεκτείνονται υπερβολικά.
Κατά τη διάρκεια της συντήρησης είναι σημαντικό η καλλιεργούμενη περιοχή και τα μονοπάτια να είναι συνεχώς καλυμμένα με οργανικό λίπασμα∙ είτε με οργανική ουσία από την ίδια τη φάρμα (βιομάζα από τα δέντρα, από ξερά χόρτα, από απορρίμματα λαχανικών, από πλεόνασμα βιοτόπων κτλ.), είτε με πόρους που αποκτούμε από το δίκτυο απορριμμάτων –πόρων που έχουμε δημιουργήσει (απορρίμματα από το κλάδεμα του κήπου, ροκανίδια κτλ.) (Εικόνες V. 8).
Εικόνες V. 8 – Βιομάζα από τη φάρμα (αριστερή εικόνα) και από εξωτερικούς συνεργάτες (δεξιά εικόνα)
Αυτό το κάλυμμα αποτελεί την επιφάνεια του χώματος, που επιτρέπει στο χώμα να τρέφεται μέσω της αποσύνθεσης της επιφάνειας με τη βοήθεια όλων των ζωντανών οργανισμών που ζουν στο γόνιμο έδαφος, ενώ παράλληλα διατηρεί την υγρασία του και αυξάνει το προσδόκιμο ζωής του χώματος καθώς το προστατεύει από την πιθανή ηλιακή ακτινοβολία, τον παγετό και το χιόνι (Εικόνες V.9). Αν είναι δυνατό, προτείνεται να εναλλάσσεται το είδος του οργανικού λιπάσματος, εφαρμόζοντας για παράδειγμα ξερά χόρτα την πρώτη φορά και απορρίμματα από το κλάδεμα την επόμενη, καθώς οι θρεπτικές ουσίες κάθε είδους οργανικού λιπάσματος είναι διαφορετικές.
Εικόνες V. 9 – Καλλιεργούμενες περιοχές και μονοπάτια που καλύπτονται από την επιφάνεια του χώματος
Αν χρησιμοποιούμε οργανικά απορρίμματα των εξωτερικών συνεργατών μας, πρέπει να έχουμε κατά νου το ενδεχόμενο να υπάρχουν σπόροι, κομμάτια ή βολβοί χωροκατακτητικών φυτών μέσα σε αυτά, καθώς δεν γνωρίζουμε το είδος των φυτών των απορριμμάτων αυτών. Σε κάθε περίπτωση, εφόσον έχουμε καλύψει το έδαφος με την οργανική ουσία, είναι εύκολο να επιμελούμαστε την κατανομή των καλλιεργειών τουλάχιστον μία φορά κάθε δύο εβδομάδες, ξεριζώνοντας τα βλαστάρια που δεν είναι λαχανικά ή άλλες καλλιέργειες (Εικόνες V.10). Αυτή η δραστηριότητα προσφέρει μια υπέροχη ευκαιρία στους ανθρώπους με τους οποίους συνεργαζόμαστε, καθώς αυτοί αναπτύσσουν την ικανότητά τους να παρατηρούν και το μνημονικό τους ώστε να μπορούν να μαθαίνουν να εντοπίζουν τα βλαστάρια χωροκατακτητικών φυτών που είναι δύσκολο να αφαιρεθούν.
Εικόνες V. 10 – Εικόνες από κομμένα μέρη και βολβούς χωροκατακτητικών φυτών που είναι δύσκολο να αφαιρεθούν
Η τεχνική της θρέψης και προστασίας του χώματος εφαρμόζεται μία ή δύο φορές τον χρόνο αναλόγως στη κλιματική περιοχή όπου βρισκόμαστε, της εντατικότητας της καλλιέργειας, της ποσότητας της οργανικής ουσίας που προσθέτουμε και της ταχύτητας της αποσύνθεσης, το σύστημα άρδευσης που χρησιμοποιούμε κλπ. Αν δεν έχουμε χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε υπόστρωμα από την καλλιέργεια των μονοπατιών που θα αναλύσουμε παρακάτω ή, ως έσχατη λύση, απλά προσθέτουμε οργανικό λίπασμα.
Στις περιοχές με τεράστιες αντιθέσεις κλίματος πρέπει να καλύψουμε το χώρο καλλιέργειας με γενναιόδωρη ποσότητα οργανικής ύλης (περίπου 10-15 εκ) πριν ξεκινήσει ο χειμώνας. Με αυτόν τον τρόπο, θα το προστατεύσουμε από τον παγετό και το χιόνι. Εάν έχουμε λαχανικά ικανά να αντισταθούνε σε αυτές τις συνθήκες, θα τα αφήσουμε έξω από την οργανική ουσία. Με αυτόν τον τρόπο όταν έρθει η άνοιξη, το χώμα θα είναι έτοιμο να φιλοξενήσει νέα φυτά. Το ίδιο συμβαίνει και όταν πρόκειται για ισχυρά καλοκαίρια, όπου θα προστατέψουμε το έδαφος από πιθανή ηλιακή ακτινοβολία με το λίπασμα, διατηρώντας την υγρασία του εδάφους.
V.2. Φύτεμα λαχανικών
Η βέλτιστη θρέψη και προστασία του χώματος δημιουργεί τις καλύτερες συνθήκες για ένα πυκνό και μεγάλο εύρος λαχανικών μεταξύ των καλλιεργειών. Μπορούμε να δούμε και να παρατηρήσουμε ότι το χώμα στις κοίτες μας είναι σπογγώδες, γεγονός που μας επιτρέπει να δημιουργούμε πολύ εύκολα τρύπες για να φυτέψουμε. Όταν φυτεύουμε διασφαλίζουμε ότι δεν ρίχνουμε καθόλου οργανική ουσία μέσα στις τρύπες, όπως εξηγήσαμε ότι γίνεται και κατά το πρώτο φύτεμα με τις εφημερίδες και τα χαρτόνια. Αυτό το κάνουμε αφαιρώντας προσεκτικά μέρος της οργανικής ουσίας πριν ανοίξουμε την τρύπα.
Ρίχνουμε το φιντάνι μέσα στις τρύπες χωρίς να το σπρώχνουμε. Αν φυτεύουμε καρότα, ραπανάκια ή φυτά με παρόμοιες ευαίσθητες ρίζες που απαιτούν περισσότερη προσοχή όταν τις μεταφυτεύουμε, σκάβουμε μια τρύπα δύο φορές μεγαλύτερη από τη μύτη του φιντανιού, ή ακόμα και λίγο βαθύτερη.
Για να τοποθετήσουμε το φιντάνι του λαχανικού και να το αποτρέψουμε από το να πέσει στην τρύπα, κρατάμε το πάνω μέρος με τα δάχτυλά μας μαλακά, ασκώντας μικρή πίεση, χωρίς να το ζουλάμε (Εικόνες V.11). Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται ευκολότερο τα λαχανικά να μεγαλώνουν ευθεία, καθώς έχουν διαθέσιμο ελεύθερο χώρο κάτω από τις ρίζες του φιντανιού.
Εικόνες V.11.- Φύτεμα καρότων
Προκειμένου να διατηρήσουμε σταθερά παραγωγικούς τους βρώσιμους κήπους και δασόκηπους και με μεγάλη πυκνότητα βλάστησης, χρησιμοποιούμε την τεχνική του φυτέματος τρύπας, η οποία αποτελείται από το γέμισμα όλων των κενών που δημιουργούνται μετά την συγκομιδή των λαχανικών. Σε αυτά τα κενά φυτεύουμε νέα φιντάνια χωρίς να ανησυχούμε αν είναι από την ίδια ποικιλία λαχανικού που μόλις συλλέξαμε.
Δεν χρησιμοποιούμε την τεχνική της αμειψισποράς σε αυτό το σύστημα καλλιέργειας καθώς έχουμε ένα σταθερά υγιές χώμα που καλλιεργείται με τη διαδικασία κομποστοποίησης που περιγράψαμε παραπάνω, διατηρώντας ένα έδαφος με όλες τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες για όλα τα φυτά. Με αυτό το χώμα και με την τεχνική του φυτέματος τρύπας εξασφαλίζουμε την αντικατάσταση και την διαδοχή των λαχανικών.
Ακόμα κι αν έχουμε μια τεράστια ποικιλία λαχανικών, όταν φυτεύουμε τον ίδιο τύπο λαχανικών πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη την απόσταση φυτέματος, δηλαδή την απόσταση που πρέπει να αφήνουμε μεταξύ των φυτών. Σε αυτή την περίπτωση χρησιμοποιούμε την τεχνική της τριγωνικής διάταξης, η οποία απαρτίζεται από το φύτεμα ίδιου είδους λαχανικού σε σχήμα τριγώνου. Δεν χρειάζεται να λάβουμε υπόψη την απόσταση μεταξύ των λαχανικών όταν φυτεύουμε διαφορετικά είδη λαχανικών. Αυτό θα εξαρτηθεί από τον τύπο του λαχανικού. Το μαρούλι για παράδειγμα, δεν θα διαχωριστεί από το μπρόκολο, αφού το μπρόκολο είναι μεγαλύτερο, αλλά το φυτό θα θεωρείται ενήλικο.
Για παράδειγμα, όταν φυτεύουμε καρότα διατηρούμε μια απόσταση περίπου 20 εκατοστών μεταξύ τους (μια παλάμη (Εικόνα V. 12, αριστερά). Αν το βλαστάρι του καρότου τοποθετηθεί δίπλα σε ένα γογγύλι και η απόσταση μεταξύ τους είναι 10 εκατοστά, το καρότο δεν θα αποτρέψει την ανάπτυξη κανενός εκ των δύο, καθώς το καρότο είναι κονδυλώδες λαχανικό που μεγαλώνει προς τα κάτω, ενώ το γογγύλι μεγαλώνει προς τα πλάγια και προς τα πάνω (Εικόνες V. 12, δεξιά).
Εικόνες V.12 – Έγιναν τρύπες ανάμεσα στο λάχανο για το φύτεμα των καρότων (αριστερά) και η απόσταση μεταξύ της τρύπας του καρότου και του λάχανου (δεξιά)
Συνδυάζοντας τις τεχνικές φυτέματος τρύπας και τριγωνικής διάταξης, διαχειριζόμαστε πιο αποτελεσματικά τον καλλιεργούμενο χώρο καθώς μας επιτρέπει να φυτεύουμε όσα περισσότερα λαχανικά είναι δυνατόν και συνεπώς να αξιοποιούμε στο μέγιστο τον διαθέσιμο χώρο (Εικόνες V.13). Η μέθοδος αυτή επιτρέπει στους ανθρώπους που συνεργαζόμαστε να καταβάλλουν σημαντική προσπάθεια στη συγκέντρωση και στη φροντίδα μέσω της παρατήρησης.
Εικόνες IV.13.- Εικόνες που δείχνουν τη μέγιστη σοδειά της καλλιεργούμενης περιοχής, ενώ η επιφάνεια του χώματος δεν φαίνεται καν.
Δεδομένου ότι οι βρώσιμοι κήποι και δασόκηποί μας παράγουν συνεχώς, πάντα θα υπάρχουν ταυτόχρονα σημεία από τα οποία τα λαχανικά έχουν μόλις συλλεχθεί, λαχανικά τα οποία είναι έτοιμα για συγκομιδή και άλλα τα οποία βρίσκονται στα μισά της ανάπτυξής τους. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να συντηρούμε τη διαδοχή της συγκομιδής των λαχανικών.
Για να δώσουμε μια ξεκάθαρη εικόνα αυτής της διαδοχής χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα την καλλιέργεια και τη συγκομιδή του μαρουλιού. Φυτεύουμε το μαρούλι δίπλα σε αυτό που πρόκειται να συλλέξουμε προκειμένου, αφού κόψουμε το μαρούλι, το άλλο να έχει χώρο να μεγαλώσει (Εικόνες V.14). Συνεχίζουμε την ίδια διαδικασία με το μαρούλι ή με οποιοδήποτε άλλο λαχανικό.
Εικόνες V.14.- Εικόνες της διαδοχής του μαρουλιού
Μερικά φυτά όπως το μαρούλι, το γογγύλι ή ο μάραθος τύπου φενέλ της Φλωρεντίας πρέπει να κόβονται και να μην ξεριζώνονται, ώστε οι ρίζες τους να μένουν στο έδαφος και να συμμετέχουν στη διαδικασία της αποσύνθεσης.
Βάσει της εμπειρίας μας γνωρίζουμε ότι μπορούμε να συνδυάσουμε μέχρι και 20 διαφορετικά είδη λαχανικών σε μία κοίτη χωρίς να χρειάζεται να προβληματιστούμε σχετικά με τον συνδυασμό διαφορετικών καλλιεργειών, δεδομένου ότι δεν υπάρχει ανταγωνιστικότητα μεταξύ τους όταν υπάρχει καλό γόνιμο έδαφος.
Η διατήρηση της κατανομής των καλλιεργειών με αυτή την πυκνότητα λαχανικών διασφαλίζει συνεχή παραγωγή και εμπορία. Επίσης προσελκύει κάθε πιθανή ζωή στην περιοχή, δημιουργώντας τις ιδανικές συνθήκες για τη διατήρηση της φυσικής ισορροπίας των επιδημιών και των θηρευτών που εξασφαλίζουν υγιή λαχανικά, φυτά, θάμνους και οπωροφόρα δέντρα.
Στην περίπτωση που εντοπίσουμε μια περιστασιακή μικρή επιδημία ή ασθένεια σε ένα λαχανικό ή φυτό, δεν πρέπει να παρέμβουμε επειδή η υπάρχουσα ισορροπία του βρώσιμου κήπου μας δεν επιτρέπει στην επιδημία να εξαπλωθεί από το ένα φυτό στο άλλο (Εικόνες V.15).
Είναι καλύτερο να παρατηρείς παρά να δρας. Οι πληροφορίες που λαμβάνουμε παρατηρώντας τα φυτά μας λένε ότι o σπόρος μας δεν είναι καλός ή ότι το έδαφος μπορεί να μην είναι απόλυτα εξισορροπημένο σε αυτό το σημείο και ότι πρέπει να περιμένουμε μέχρι να εξισορροπηθεί. Και αν χρειαστεί να δράσουμε, αυτό που θα πρέπει να κάνουμε είναι απλά να δώσουμε περισσότερες θρεπτικές ουσίες στο χώμα.
Αντιθέτως, εάν το πρόβλημά μας είναι η παρουσία πολλών σαλιγκαριών και γυμνοσάλιαγκων (αγαπούν μικρά φυτά όπως το λάχανο), πιθανόν να σημαίνει ότι είτε δεν έχουμε αρκετή βιοποικιλότητα και/ ή υπάρχει υπερβολική υγρασία στα κρεβάτια. Μια λύση μπορεί να είναι η προσθήκη νέων διαφορετικών αρωματικών φυτών και λαχανικών.
Σε περιοχές όπου η βροχή είναι πολύ συχνή ή σε μέρη με υψηλή υγρασία, στα νεοσύστατα φυτά μπορούμε να αφήσουμε την οργανική ύλη να διαχωριστεί από τους μίσχους της ώστε να μην συγκεντρωθεί υπερβολικά η υγρασία. Μπορούμε επίσης να ελέγξουμε την άρδευση ελέγχοντας την υγρασία του εδάφους με τα δικά μας δάχτυλα. Πρέπει να θυμόμαστε ότι είναι σημαντικό για την ισορροπία του βρώσιμου κήπου μας να προσελκύσουμε όσο το δυνατόν περισσότερους θηρευτές με έναν ή δύο βιοτόπους.
Εικόνες V.15.- Φυτά με ασθένεια δίπλα σε υγιή φυτά
Εικόνες V.16.- Εικόνες ποικιλόμορφης και πυκνής καλλιέργειας
Figure V.16.- Images of a diverse and dense cultivation
Αυτή η δουλειά συντήρησης αποτελεί την τέλεια δραστηριότητα προκειμένου να εμπλακούν οι άνθρωποι του προγράμματος. Είναι μια ευκαιρία προκειμένου να μάθουν πώς να εντοπίζουν τη στιγμή που η επιφάνεια του χώματος πρέπει να αποκατασταθεί και πώς θρέφεται όταν το κάνουμε αυτό.
Συνοψίζοντας, με αυτή τη στοιχειώδη άσκηση συντήρησης, όχι μόνο καλλιεργούμε τη γη, αλλά καλλιεργούμε επίσης την παρατήρηση και την προσοχή, ενώ απολαμβάνουμε και προστατεύουμε τους βρώσιμους κήπους μας και δασόκηπούς μας.
IV.3. Απεικόνιση του ζωντανού χώματος
Οι άνθρωποι που εμπλέκονται στο πρόγραμμα μπορούν να συμμετάσχουν σε μια ευχάριστη δραστηριότητα∙ μια ενδιαφέρουσα δραστηριότητα για να κατανοήσουν πώς λειτουργεί η καλλιέργεια και η συντήρηση της γης, με σκοπό να δοθεί έμφαση στη σχετικότητα αυτών των δύο διαδικασιών της καλλιέργειας και της συντήρησης, καθώς και σε εκείνη της προστασίας και της απόλαυσης του βρώσιμου κήπου και δασόκηπού μας. Ο σκοπός αυτής της δραστηριότητας είναι να γνωρίσουν οπτικά τα επίπεδα του εδάφους και τη λειτουργία του ζωντανού χώματος.
Τα απαιτούμενα υλικά για αυτή τη δραστηριότητα είναι: ένα ενυδρείο, αν είναι δυνατόν επαναχρησιμοποιούμενο, μικρές πέτρες (μεγέθους περίπου δύο ή τριών εκατοστών), χώμα, κομπόστ με γαιοσκώληκες, χρησιμοποιημένος αλεσμένος καφές και κάποιο είδος οργανικού λιπάσματος.
Καλούμε τους ανθρώπους του προγράμματος να συμμετάσχουν στη δραστηριότητα συλλέγοντας τα υλικά που αργότερα θα κατανείμουν σε στρώματα μέσα στο ενυδρείο: ένα πρώτο στρώμα 5-8 εκατοστών από πέτρες που θα εξυπηρετεί στην αποστράγγιση και θα εκπροσωπεί το βραχώδες έδαφος μιας περιοχής, ένα δεύτερο στρώμα χώματος 10 εκατοστών πάνω στο οποίο θα προσθέσουμε ένα τρίτο στρώμα 15-20 εκατοστών υγρού κομπόστ με γαιοσκώληκες∙ από πάνω από το κομπόστ φτιάχνουμε ένα τέταρτο στρώμα πάχους 1 εκατοστού από χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ και τέλος προσθέτουμε ένα πέμπτο επιφανειακό στρώμα 5-8 εκατοστών με κάποιο είδος οργανικού λιπάσματος.
Οι παραπάνω μετρήσεις είναι κατά προσέγγιση∙ πρέπει να υπολογίζονται βάσει του ύψους του ενυδρείου.
Μόλις το ενυδρείο γεμίσει με τα παραπάνω στρώματα, φυτεύουμε διαφορετικές ποικιλίες φιντανιών όπως μαρούλι, καρότο ή ραπανάκι, φυτά τα οποία δεν γίνονται πολύ μεγάλα όταν μεγαλώσουν. Φυτεύουμε κάποια από τα φιντάνια δίπλα στο γυαλί για να βλέπουμε τις ρίζες να μεγαλώνουν. Προσθέτουμε επίσης μερικούς σπόρους δίπλα στο γυαλί για να παρατηρήσουμε πώς βλασταίνουν και να δούμε τις ρίζες τους μέσα από το γυαλί.
Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι μία από τις συνθήκες του φυσικού χώματος είναι το απόλυτο σκότος, οπότε χρειάζεται να καλύψουμε το γυαλί του ενυδρείου με χαρτόνι ή με κάποιο άλλο υλικό που να σκοτεινιάζει το γυαλί. Ωστόσο τα φυτά χρειάζονται φως, οπότε θα τοποθετήσουμε το ενυδρείο σε ένα φωτεινό σημείο. Αφαιρούμε το χαρτόνι από το γυαλί μόνο όταν κάνουμε άσκηση παρατήρησης (Εικόνα V. 17).
Εικόνα V. 17. – Καλυμμένο μέρος του ενυδρείου για να απεικονιστεί το ζωντανό χώμα
Η διασφάλιση ότι οι ρίζες των φιντανιών μπορούν να μεγαλώσουν στις απαιτούμενες συνθήκες δεν αποτελεί τον μοναδικό λόγο για τον οποίο καλύπτουμε το ενυδρείο∙ για να κάνουν τη δουλειά τους οι γαιοσκώληκες χρειάζονται επίσης σκοτάδι. Όταν βγάζουμε το κάλυμμα από το ενυδρείο μπορούμε να τους δούμε να κινούνται μέσα στα τούνελ που δημιουργούν, κάτι το οποίο είναι ευκολότερο να γίνει αν οι γαιοσκώληκες εργάζονται κοντά στο γυαλί (Εικόνα IV.18).
Εικόνα V.18.- Ενυδρείο που χρησιμοποιείται για να παρατηρήσουμε πώς λειτουργεί το ζωντανό χώμα
Ποτίζουμε λίγο το ενυδρείο για να διατηρήσει την υγρασία του, ενώ παρατηρούμε στο γυαλί τη διαδικασία της διείσδυσης του νερού στα διάφορα στρώματα, ελέγχοντας την ροή του νερού που προσθέτουμε, προκειμένου να αποφύγουμε την υπερβολική ποσότητα. Συντηρούμε το καλλιεργούμενο έδαφος με τον ίδιο τρόπο, όπως περιγράφηκε στην ενότητα «Η επιφάνεια του χώματος».
Καθώς ο χρόνος περνά μπορούμε να παρατηρήσουμε πώς τα χρώματα των διαφορετικών στρωμάτων τείνουν να ενώνονται λόγω της κινητικότητας της ζωής που υπάρχει μέσα στο ενυδρείο. Για να ελέγξουμε την κινητικότητα μπορούμε να βάζουμε μετακινήσιμες ενδείξεις εντοπισμού κάθε στρώματος, να τις τοποθετούμε στην μία πλευρά του ενυδρείου και να τις μετακινούμε σύμφωνα με την εξέλιξη των στρωμάτων και την συμπεριφορά του εδάφους (Εικόνα V. 19).
Εικόνα V. 19. – Ενυδρείο με ενδείξεις εντοπισμού κάθε στρώματος
IV.4. Καλλιέργεια μονοπατιών ζωής
Τα μονοπάτια είναι οι δρόμοι που μας καθοδηγούν και μας συνδέουν με τις καλλιεργούμενες περιοχές, ενώ δίνουν μορφή στους βρώσιμους κήπους και δασόκηπούς μας (Εικόνες V.20). Είναι τόσο σημαντικά όσο οι κοίτες που καλλιεργούμε. Μας παρέχουν θρεπτικές ουσίες (κομπόστ) για τις θήκες φιντανιών στο θερμοκήπιο και συμβάλλουν στις κοίτες μας, γι’ αυτό και είναι σημαντικό να τα δημιουργήσουμε.
Εικόνες V.20.-Μονοπάτια της ζωής στον βρώσιμο κήπο
Τα μονοπάτια λειτουργούν επίσης ως οικολογικοί διάδρομοι μεταξύ των κοιτών, γεγονός που σημαίνει ότι η ζωή του χώματος δεν σταματά στα μονοπάτια∙ τουναντίον, συνεχίζεται και είναι απολύτως ομοιογενής σε ολόκληρο τον σχεδιασμό των βρώσιμων κήπων και δασόκηπων (Εικόνες V.21). Γι’ αυτό χρησιμοποιούμε επίσης οργανικό λίπασμα για να καλύψουμε τα μονοπάτια μας, τα οποία αποσυνθέτουν και παράγουν κομπόστ της επιφάνειας το οποίο αργότερα μετατρέπεται σε ώριμο κομπόστ. Γι’ αυτό τον λόγο τα μονοπάτια δεν είναι απλώς δρόμοι∙ είναι μονοπάτια ζωής.
Εικόνες V. 21.- Τα μονοπάτια των βρώσιμων κήπων και δασόκηπών μας ως οικολογικοί διάδρομοι
Καθώς το οργανικό λίπασμα των μονοπατιών είναι κάλυμμα λαχανικών, λειτουργεί ως σφουγγάρι το οποίο διαθέτει το σημαντικότατο πλεονέκτημα της απορρόφησης του νερού όταν ποτίζουμε ή ειδικά στις βροχερές εποχές. Με αυτόν τον τρόπο αποτρέπει να διαμορφωθούν λακκούβες, αλλά και το να λερωθούμε με λάσπη όταν ποτίζουμε τα φυτά, καθιστώντας μας ευκολότερη τη σπορά, το φύτεμα, τη συγκομιδή κτλ. (Εικόνες V.22).
Εικόνες V.22.- Διαφορετικά είδη οργανικού λιπάσματος για τα μονοπάτια
Αυτό το είδος οργανικού λιπάσματος μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε τους ανθρώπους με τους οποίους δουλεύουμε να ανακαλύψουν την αίσθηση και την απόλαυση του να περπατούν πάνω σε ένα σπογγώδες μονοπάτι όταν βρέχει και παράλληλα να ακούν και να αισθάνονται τις σταγόνες της βροχής. Αυτή τη δραστηριότητα την πραγματοποιούμε με την κατάλληλη αμφίεση, όπως με καλής ποιότητας μπότες και αδιάβροχα, για να προφυλαχθούμε από τη βροχή και το κρύο.
Μετά από τον πρώτο χρόνο σχεδόν όλη η οργανική ουσία που προσθέσαμε στα μονοπάτια θα έχει αποσυντεθεί. Πριν την ξανακαλύψουμε αφαιρούμε όλο το ώριμο κομπόστ. Αν παρατηρήσουμε ότι υπάρχει ακόμα λίγη τραχιά οργανική ουσία που δεν έχει ακόμα αποσυντεθεί, χτενίζουμε με την τσουγκράνα αυτό το σημείο και το βάζουμε στην άκρη (Εικόνες V.23).
Εικόνες V.23.- Μαζεύουμε με την τσουγκράνα το κομπόστ του μονοπατιού που δεν έχει αποσυντεθεί
Ένας άνθρωπος θα μπορούσε να κάνει αυτή τη δουλειά μόνος, αλλά συνιστούμε να γίνεται ανά δύο με τους ανθρώπους που συνεργαζόμαστε, καθώς προωθεί την ισότητα των φύλων, το ομαδικό πνεύμα και τις δεξιότητες εργασίας με εργαλεία όπως η τσάπα και το φτυάρι. Με τη βοήθεια των εκπαιδευτών, είναι καλή ευκαιρία να δώσουμε προσοχή στη σωστή στάση του σώματος και να συγκεντρωθούμε στην καλή και σωστή αναπνοή.
Χρησιμοποιώντας τσάπα, φτυάρι, καροτσάκι και χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, ένα άτομο αφαιρεί την επιφάνεια του κομπόστ και φτιάχνει μικρά λοφάκια προκειμένου το άλλο άτομο να τα φτυαρίζει και να γεμίσει το καροτσάκι, το οποίο μόλις γεμίσει μεταφέρεται στο θερμοκήπιο, όπου μπορεί να αποθηκεύονται για χρήση στο γέμισμα των θηκών φιντανιών, στο κόψιμο, στη μεταφύτευση… (Εικόνες V.24 και V.25). Πρέπει να συνεχίσουμε να αφαιρούμε χώμα μέχρι να αρχίσει να εμφανίζεται η καφετιά απόχρωση της γης, ένα χρώμα που είναι διαφορετικό από αυτό του κομπόστ.
Εικόνες V.24.- Βγάζοντας το υπόστρωμα με την τσάπα
Εικόνες V.25.- Συλλογή υποστρώματος από τα μονοπάτια ζωής
Αφού συλλέξουμε το κομπόστ από τα μονοπάτια, χρησιμοποιούμε οργανική ουσία για να καλύψουμε ξανά τα μονοπάτια, ξεκινώντας από τη μια πλευρά και καλύπτοντας σταδιακά ολόκληρο το μονοπάτι.
Μια ένδειξη του πόση οργανική ουσία πρέπει να προσθέσουμε στα μονοπάτια είναι το ύψος του υλικού που χρησιμοποιούμε ως άκρες για τις κατανομές, είτε πέτρες, κούτσουρα, … Αυτή η αναπλήρωση μας παρέχει επίσης και μια άλλη διαδρομή λειτουργιών: το γεγονός ότι μπορούμε να περπατάμε άνετα σε αυτά χωρίς να λερωνόμαστε με λάσπη στην περίπτωση έντονης βροχόπτωσης και από το ότι διασφαλίζονται οι βέλτιστες συνθήκες για την παραγωγή μεγάλης ποσότητας κομπόστ της επιφάνειας των μονοπατιών.
Το μονοπάτι αποτελεί μόνιμη πηγή ώριμου κομπόστ το οποίο παράγεται συνεχώς με υλικά που δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ως οργανική ύλη στις κοίτες. Η ανανέωση του χώματος των μονοπατιών γίνεται σταδιακά όταν το απαιτεί το μονοπάτι προσθέτοντας οργανική ουσία, όπως κάναμε στις κοίτες. Αναλόγως του είδους της οργανικής ουσίας που προσθέτουμε υπάρχει διαφορά στα ποσοστά αποσύνθεσης τα οποία ποικίλουν από 6 μήνες ως έναν χρόνο. Οι καιρικές συνθήκες της περιοχής επηρεάζουν επίσης τη διάρκεια της διαδικασίας.
Όπως τονίσαμε και νωρίτερα, χρησιμοποιούμε την πιο τραχιά ή την πιο ξυλώδη οργανική ουσία που διαθέτουμε ως οργανικό λίπασμα για τα μονοπάτια –μια οργανική ουσία πάνω στην οποία μπορούμε εύκολα να περπατήσουμε. Αυτό το υλικό δεν είναι κατάλληλο για οργανική ουσία στις κοίτες λόγω της τραχύτητας και της μακράς περιόδου αποσύνθεσης. Όμως αν χρησιμοποιήσουμε αυτό το υλικό στα μονοπάτια, δεν εμποδίζουμε την καλλιέργεια στις κοίτες.
Άλλοι ιδανικοί τύποι οργανικού λιπάσματος για τα μονοπάτια είναι αυτοί που διαθέτουν υψηλή οξύτητα ή που χρειάζονται πολύ χρόνο για να αποσυντεθούν, όπως οι πευκοβελόνες, τα κομμένα κλαδιά ευκαλύπτου, τα υπολείμματα οινοποιείου (στέμφυλα – σπόροι και κοτσάνια), ή άλλα είδη που λειτουργούν ως κάλυμμα όπως τα κελύφη κάποιων καρπών, όπως των αμυγδάλων, των καρυδιών, τα κουκούτσια ελιάς κτλ…(Εικόνες V. 26).
Εικόνες V. 26.- Ανανέωση των μονοπατιών ζωής με διάφορα υλικά
Το χώμα υποστρώματος που αποκτήσαμε από τα μονοπάτια μπορεί να προστεθεί επίσης άμεσα στις κοίτες με τον ίδιο τρόπο ακριβώς που περιγράψαμε για τον χρησιμοποιημένο αλεσμένο καφέ, με τη μικρή διαφορά ότι τώρα μπορούμε να προσθέσουμε περισσότερη ποσότητα (Εικόνες V.27). Σε αυτή την περίπτωση γεμίζουμε αμέσως κουβάδες ή καροτσάκια με υπόστρωμα για να τα χρησιμοποιήσουμε στη σύνδεση των κοιτών ή οπουδήποτε αλλού χρειάζεται περισσότερο.
Εικόνες V.27.-Συμπλήρωση των κοιτών με υπόστρωμα από τα μονοπάτια
Ο τρόπος που καλλιεργούμε τα μονοπάτια υποδεικνύει τη σημασία του συστήματος άρδευσης τεχνητής βροχής, που μοιάζει με βροχή όπως περιγράψαμε στη Διδακτική Ενότητα ΙΙΙ. Με αυτό το σύστημα δεν ποτίζουμε μόνο τις κοίτες, αλλά και τα μονοπάτια, εξασφαλίζοντας ομοιογενή υγρασία σε όλο το χωράφι, δημιουργώντας οικολογικούς διαδρόμους. Το σύστημα άρδευσης τεχνητής βροχής σχεδιάζεται για να ποτίσει ολόκληρο το χωράφι, τόσο την καλλιεργούμενη περιοχή όσο και τα μονοπάτια (Εικόνα V. 28).
Εικόνα V.28. – Πότισμα του νέου βρώσιμου κήπου με σύστημα άρδευσης που μοιάζει με βροχή
Το σύστημα της στάγδην άρδευσης μπορεί να συνδυαστεί με το σύστημα τεχνητής βροχής σε περίπτωση περιορισμού της χρήσης του νερού σε συγκεκριμένες εποχές του χρόνου, αλλά συνιστούμενα χρησιμοποιείτε πάντα το σύστημα άρδευσης τεχνητής βροχής καθώς διατηρεί τη μόνιμη αποσύνθεση σε ολόκληρο τον βρώσιμο κήπο, την αποσύνθεση που παράγει θρεπτικές ουσίες στις κοίτες από τις οποίες παίρνουμε την παραγωγή, αλλά και στα μονοπάτια από τα οποία λαμβάνουμε καλής ποιότητας κομπόστ.
Για να καταλάβουμε πότε ποτίζουμε, μπορούμε να αγγίξουμε το έδαφος για να εξετάσουμε την υγρασία του, Σε κάθε περίπτωση είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη ότι η καλύτερη στιγμή της ημέρας να ποτίσουμε μέσω τεχνητής βροχής είναι το πρωί ή το βράδυ, ώστε να αποτρέψουμε ο ήλιος να κάψει τα φύλλα των φυτών. Μπορούμε να ποτίζουμε και λίγο αργότερα το πρωί αν ημέρα είναι συννεφιασμένη ή αν χρησιμοποιούμε το σύστημα της στάγδην άρδευσης.
Η ώρα που βγάζουμε το υπόστρωμα των μονοπατιών είναι η κατάλληλη στιγμή για τους συμμετέχοντες να δείξουν στους επισκέπτες του προγράμματος τη δυναμική μιας περιοχής η οποία με την πρώτη ματιά φαίνεται μη παραγωγική, εξηγώντας τους ότι περπατούν πάνω σε πραγματικά μονοπάτια ζωής (Εικόνες V. 29).
Εικόνες V.29.- Εικόνες που δείχνουν τη ζωτικότητα των μονοπατιών ζωής στους βρώσιμους κήπους και δασόκηπούς μας
Η καλλιέργεια των μονοπατιών με το κατάλληλο σύστημα άρδευσης μας προσφέρει συγκεκριμένες λειτουργίες: άνετα και προσβάσιμα μονοπάτια σε κάθε εποχή, οικολογικούς διαδρόμους, υπόστρωμα για το θερμοκήπιό μας, θρεπτικές ουσίες για τις κοίτες και θεραπεία για τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργαζόμαστε, που μπορούν άνετα να περιηγούνται ανάμεσα στους βρώσιμους κήπους και δασόκηπους.
IV.5. Σύνοψη
Η βέλτιστη συντήρηση του χώματος, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών στοιχείων όπως οι βιότοποι και το ηφαίστειο επικονίασης που αναλύσαμε στη Διδακτική Ενότητα ΙΙ, διασφαλίζουν τη βιοποικιλότητα στους βρώσιμους κήπους και δασόκηπούς μας, οικοσυστήματα που εξισορροπούνται με τη δική τους βιοποικιλότητα. Μια βιοποικιλότητα που προσφέρει καταφύγιο σε πολλά είδη θηρευτών, που μας βοηθούν να θέτουμε υπό έλεγχο επιδημίες και που αποτελούν περιβάλλοντα στα οποία μπορούμε να καλλιεργούμε υγιεινή τροφή και να αναπτύσσουμε μια καλή ψυχική υγεία (Εικόνες V.30).
Εικόνες V.30.- Θεραπεία μέσω της συντήρησης του βρώσιμου κήπου και ένα δείγμα της διατροφικής ποικιλομορφίας
